Alfred Jarry

Alfred Jarry

Alfred Jarry, portret door Felix Vallotton, 1901.

Geboren

8 september 1873
Laval, Mayenne, Frankrijk

Ontbonden

1 november 1907 (34 jaar oud)
Parijs, Frankrijk

Beroepsbezigheid

Dramaturg

Nationaliteit

Frans

Beïnvloed

door Eugene Ionesco, Fernando Arrabal, Guillaume Apollinaire, André Salmon, Max Jacob, Pablo Picasso

Alfred Jarry (8 september 1873 – 1 november 1907) was een Frans dramaturg, romanschrijver en humorist.

Het meest bekend om zijn toneelstuk Ubu Roi (1896), dat vaak wordt genoemd als voorloper van het surrealistische theater van de jaren twintig en dertig, schreef Jarry in een verscheidenheid aan genres en stijlen. Hij schreef toneelstukken, romans, poëzie, essays en speculatieve journalistiek. Zijn teksten vormen een pionierswerk op het gebied van de absurdistische literatuur. Hoewel de term absurdisme wordt toegepast op een breed scala van teksten, zijn er toch een aantal kenmerken die in veel van deze teksten samenvallen: Brede komedie, vaak vergelijkbaar met Vaudeville, vermengd met gruwelijke of tragische beelden; personages gevangen in hopeloze situaties gedwongen tot repetitieve of betekenisloze handelingen; dialoog vol clichés, woordspelingen en onzin; plots die cyclisch of absurd uitgebreid zijn; ofwel een parodie op of een verwerping van het realisme. Absurdistische literatuur ontstond als reactie op enkele van de meer belachelijke aspecten van het moderne, rationalistische, bureaucratische leven.

Jarry’s reactie was het creëren van een soms groteske parodie op die mentaliteit in zijn Ubu Roi toneelstukken; daarnaast bedacht hij een pseudo-wetenschap genaamd ‘Patafysica.

Biografie

Vroege jaren

Jarrywa geboren in Laval, Mayenne, Frankrijk, niet ver van de grens met Bretagne; hij was van Bretonse afkomst aan zijn moeders kant. De familie van zijn vader waren ambachtslieden en handelaars. Jarry was een vroegrijpe briljante student en wist zijn klasgenoten te boeien met zijn gave voor grappen en onrust stoken. Zijn excentriciteit zou afkomstig zijn uit de familie van zijn moeder, waar krankzinnigheid voorkwam.

Hij bezocht scholen in Saint-Brieue en Rennes. Op het lyceum in Rennes, toen hij 15 was, leidde hij een groep jongens die veel tijd en energie staken in het belachelijk maken van hun goedbedoelende, zwaarlijvige en incompetente natuurkundeleraar, een man genaamd Hébert. Jarry en klasgenoot Charles Morin schreven een toneelstuk dat zij Les Polonais noemden en voerden het op met marionetten in het huis van een van hun vrienden. De hoofdpersoon, Père Heb, was een blunderaar met een enorme buik; drie tanden (een van steen, een van ijzer, en een van hout); een enkel, intrekbaar oor; en een misvormd lichaam. In Jarry’s beroemdste werk, Ubu Roi, zou Père Heb zich ontwikkelen tot Ubu, een van de meest monsterlijke en verbazingwekkende personages uit de Franse literatuur.

Op 17-jarige leeftijd slaagde Jarry voor zijn baccalauréat en verhuisde hij naar Parijs om zich voor te bereiden op toelating tot de École Normale Supérieure. Hoewel hij niet werd toegelaten, kreeg hij al snel aandacht voor zijn originele gedichten en prozagedichten, bekend om hun “fantasierijke intensiteit en verbale vindingrijkheid”. Een verzameling van zijn werk, Les minutes de sable mémorial, werd gepubliceerd in 1894. In datzelfde jaar werd zijn portret, samen met een papegaai en een kameleon, geschilderd door Henri Rousseau en opgehangen in de Salon der Onafhankelijken. Jarry zou proberen het werk van Rousseau, die uit dezelfde stad kwam als Jarry, te promoten.

Datzelfde jaar stierven zijn beide ouders en liet hij hem een kleine erfenis na, die hij snel uitgaf.

Artistieke ontwikkeling

Jarry had intussen de geneugten van alcohol ontdekt, die hij “mijn heilige kruid” noemde of, als hij het over absint had, de “groene godin”. Het verhaal gaat dat hij ooit zijn gezicht groen verfde en ter ere daarvan (en mogelijk onder invloed van de alcohol) op zijn fiets door de stad fietste.

Toen hij in 1894 werd opgeroepen voor het leger, deed zijn gave om begrippen op hun kop te zetten afbreuk aan pogingen om hem militaire discipline bij te brengen. De aanblik van de kleine man in een uniform dat veel te groot was voor zijn nog geen 1 meter 80 lange gestalte – het leger gaf geen uniformen uit die klein genoeg waren om hem te passen – was zo storend grappig dat hij werd uitgesloten van parades en marsoefeningen. Uiteindelijk ontsloeg het leger hem om medische redenen. Zijn militaire ervaring vormde uiteindelijk de inspiratie voor de roman Days and Nights.

Jarry keerde terug naar Parijs en legde zich toe op drinken, schrijven en het gezelschap van vrienden die zijn geestige, zoetgevooisde en onvoorspelbare conversatie op prijs stelden. Deze periode wordt gekenmerkt door zijn intense betrokkenheid bij Remy de Gourmont bij de publicatie van L’Ymagier, een luxueus uitgevoerd “kunst”-tijdschrift gewijd aan de symbolische analyse van middeleeuwse en populaire prenten. Het symbolisme als kunststroming was in deze tijd in volle gang en L’Ymagier vormde een knooppunt voor veel van de belangrijkste bijdragers. Jarry’s toneelstuk Caesar Antichrist (1895) putte uit deze stroming voor materiaal. Dit is een werk dat een brug slaat tussen serieuze symbolische betekenis en het soort kritische absurditeit waarmee Jarry al snel geassocieerd zou worden. Met het bijbelboek Openbaring als uitgangspunt presenteert Caesar Antichrist een parallelle wereld van extreme formele symboliek waarin Christus niet herrijst als een agent van spiritualiteit maar als een agent van het Romeinse Rijk dat spiritualiteit wil overheersen. Het is een uniek verhaal dat de overheersing van de ziel op doeltreffende wijze koppelt aan gelijktijdige ontwikkelingen in de Egyptologie, zoals de opgraving in 1894 van het Palet van Narmer, een oud artefact dat wordt gebruikt om de rebus binnen de hermeneutiek te situeren.

Ubu Roi en roem

In het voorjaar van 1896 verscheen in Paul Fort’s tijdschrift Le Livre d’art Jarry’s toneelstuk Ubu Roi in vijf bedrijven, het herschreven en uitgebreide Les Polonais uit zijn schooltijd. De wilde humor en monsterlijke absurditeit van Ubu Roi, anders dan alles wat tot dan toe in het Franse theater was opgevoerd, leek het onwaarschijnlijk dat het ooit daadwerkelijk op het toneel zou worden opgevoerd. Toch nam de onstuimige theaterdirecteur Aurélien-Marie Lugné-Poe het risico en produceerde het stuk in zijn Théâtre de l’Oeuvre.

Op de openingsavond (10 december 1896), met traditionalisten en de avant-garde in het publiek, stapte Koning Ubu (gespeeld door Firmin Gémier) naar voren en intoneerde het openingswoord, “Merdre” (“Shittr”). Een kwartier van pandemonium volgde: Woedende kreten, boegeroep en gefluit van de beledigde partijen, beantwoord door gejuich en applaus van de meer radicale contingent. Dergelijke onderbrekingen bleven de hele avond doorgaan. Destijds werden alleen de generale repetitie en de première gehouden, en het stuk werd pas in 1907 opnieuw opgevoerd.

Het stuk bracht de 23-jarige Jarry roem, en hij dompelde zich onder in de fictie die hij had geschapen. Gémier had zijn portret van Ubu gemodelleerd naar Jarry’s eigen staccato, nasale stembuiging, die elke lettergreep benadrukte (zelfs de stille). Vanaf dat moment zou Jarry altijd in deze stijl spreken. Hij nam de belachelijke en pedante uitdrukkingen van Ubu over; zo noemde hij zichzelf de koninklijke wij, de wind “die waait” en de fiets waarop hij overal reed “die rolt”.

Jarry betrok een flat die de huisbaas had gecreëerd door een grotere flat op te delen door middel van een horizontale in plaats van een verticale scheidingswand. De kleine Jarry kon er nog net staan, maar gasten moesten buigen of hurken. Jarry droeg ook een geladen pistool. Op de klacht van een buurvrouw dat zijn schietkunsten haar kinderen in gevaar brachten, antwoordde hij: “Als dat ooit zou gebeuren, ma-da-me, dan zouden we zelf graag nieuwe met je krijgen” (hoewel hij helemaal niet geneigd was zich met vrouwen bezig te houden op de manier die hij bedoelde).

Armie en verslechterende gezondheid

Lijdend in steeds grotere armoede, zijn gezondheid verwaarlozend, en overmatig drinkend, publiceerde Jarry in 1900 Ubu enchainé. Daarna schreef hij wat vaak de eerste cyborg seksroman wordt genoemd, Le Surmâle (The Supermale), dat deels een satire is op het symbolistische ideaal van zelfoverstijging.

Niet gepubliceerd tot na zijn dood, zijn fictie Exploits and Opinions of Dr. Faustroll, patafysicus (Gestes et opinions du docteur Faustroll, pataphysicien) beschrijft de heldendaden en leringen van een soort antifilosoof die, geboren op 63-jarige leeftijd, in een zeef door een hallucinerend Parijs reist en de leerstellingen van de ‘patafysica’ onderschrijft. De patafysica houdt zich bezig met “de wetten die de uitzonderingen beheersen en het universum aanvullend op dit universum zullen verklaren.” In de ‘patafysica wordt elke gebeurtenis in het universum aanvaard als een buitengewone gebeurtenis.

Jarry schreef eens, een deel van de bizarre logica van de ‘patafysica uitdrukkend: “Als je een munt laat vallen en hij valt, is het de volgende keer gewoon door een oneindig toeval dat hij weer op dezelfde manier zal vallen; honderden andere munten op andere handen zullen dit patroon op een oneindig onvoorstelbare manier volgen.”

Jarry leefde in zijn ‘patafysische wereld’ tot zijn dood in Parijs op 1 november 1907 aan tuberculose, verergerd door drugs- en alcoholgebruik. Er is opgetekend dat zijn laatste verzoek een tandenstoker was. Hij werd bijgezet in het Cimetière de Bagneux, bij Parijs.

Legacy

Jarry heeft een belangrijke stempel gedrukt op de ontwikkeling van de moderne literatuur. Zijn Ubu creëerde een type, een “symbool, zelfs in de populaire verbeelding, van de domheid van de bourgeoisie, zelfgenoegzaam en onverantwoordelijk geworden door misbruik van gezag”. Hij droeg ook bij tot de inspiratie voor de surrealistische beweging.

Jarry was een van de belangrijkste gemeenschappelijke voorlopers van het Theater van het Absurde. Zijn wilde, oneerbiedige en wulpse Ubu-stukken, die in de jaren 1890 in Parijs schandaal veroorzaakten, en het concept van de ‘Patafysica’ – de wetenschap van de denkbeeldige oplossingen – voor het eerst gepresenteerd in Jarry’s Gestes et opinions du docteur Faustroll, pataphysicien (Uitgaven en meningen van dr. Faustroll, patafysicus) was inspirerend voor veel latere absurdisten, van wie sommigen lid werden van het Collège de ‘pataphysique, opgericht ter ere van Jarry in 1948 (zowel Eugene Ionesco als Fernando Arrabal kregen de titel Transcendent Satrape van het Collège de ‘pataphysique). In het Theater Alfred Jarry, opgericht door Antonin Artaud en Roger Vitrac, werden verschillende Absurdistische stukken opgevoerd, onder meer van Ionesco en Arthur Adamov.

In zijn laatste jaren was hij een legendarische en heroïsche figuur voor sommige jonge schrijvers en kunstenaars in Parijs. Guillaume Apollinaire, André Salmon, en Max Jacob zochten hem op in zijn afgeknotte appartement. Na zijn dood kocht Pablo Picasso, gefascineerd door Jarry, zijn pistool en droeg het op zijn nachtelijke expedities in Parijs, en later kocht hij veel van zijn manuscripten en maakte hij een mooie tekening van hem.

Geselecteerde werken van Jarry

Pretten

• Caesar Antichrist
• Ubu the King (Ubu Roi)
• Ubu Cuckolded (Ubu cocu)
• Ubu gebonden (Ubu enchaíné)

Novels

• De Supermale (Le Surmâle)
• Exploits and Opinions of Dr. Faustroll, patafysicus (Gestes et opinions du docteur Faustroll, pataphysicien)
• Days and Nights (roman) (Les Jours et les nuits )

Andere opmerkelijke werken

• Kort verhaal, The Passion Considered as an Uphill Bicycle Race, is wijd verspreid en geïmiteerd, met name door J.G. Ballard.

Noten

• Beaumont, Keith. Alfred Jarry: A Critical and Biographical Study. St. Martin’s Press, 1984. ISBN 0-312-01712-X.
• Shattuck Roger. The Banquet Years. New York: Harcourt, Brace, 1958. ISBN 0-394-70415-0.
• Tompkins, Calvin. Duchamp: A Biography. Henry Holt and Company, 1996. ISBN 0-8050-5789-7.

Alle links opgehaald 11 november 2016.

• Alfred Jarry at Find-A-Grave
• Werken van Alfred Jarry. Project Gutenberg