Anthony Bourdain mag dan een beroemde chef-kok zijn geweest, maar de kijkers van zijn met een Emmy Award bekroonde reisshow Parts Unknown stemden niet af op curry- en noedelrecepten.
Koken was gewoon het concept dat Bourdain gebruikte om een gesprek te voeren over de cultuur, de politiek, de strijd en de triomfen van mensen over de hele wereld.
Als een menselijke geograaf, werd ik aangetrokken tot hoe Bourdain het genre van de reisshow op zijn kop zette, door meeslepende en gecompliceerde verhalen te vertellen over mensen en plaatsen die de meeste westerse kijkers door een lens van simplistische stereotypen of karikaturen plegen te bekijken.
Even opmerkelijker, zijn werk werd niet verbannen naar de obscuriteit. De show werd uitgezonden op CNN – een mainstream kabeluitzending met miljoenen kijkers.
Ik was vooral geïnteresseerd in de manier waarop de show Afrika afbeeldde, een continent dat de westerse media de neiging hebben af te beelden met behulp van wat romanschrijver Chimamanda Ngozi Adichie beroemd een “enkel verhaal” noemde – een monolithisch verhaal van armoede, achterlijkheid en hopeloosheid.
In een artikel dat ik afgelopen najaar publiceerde, analyseerde ik Bourdains Afrika-afleveringen, die kijkers meenamen naar Congo-Kinshasa, Zuid-Afrika, Tanzania, Madagaskar en Ethiopië.
Daarin verwerpt hij grotendeels de “single story”-benadering die in veel reisverslagen, en later ook op reistelevisie, al sinds ten minste de 16e eeuw wordt gehanteerd. Hoewel de verhalen die in het Westen over Afrika worden verteld in de loop der tijd zijn veranderd, ontbrak het vaak aan nuance en meerdere stemmen – iets wat Bourdain graag wilde bieden.
Een ‘enkel verhaal’ van verschrikking en hopeloosheid
In de verbeelding van veel westerlingen bestaat Afrika als een stil, volgzaam, decorstuk – een contrasterende “ander.”
Socioloog Jan Nederveen Pieterse merkt op dat eeuwenlang – door opzettelijke leugens en goedbedoelde vergissingen – reisschrijvers, missionarissen en populaire media Afrika ten onrechte hebben afgeschilderd als een plaats verstoken van beschaving, een grens van wildernis en woestheid.
Het dominante verhaal gaat ongeveer als volgt: Als het Westen stabiel is, moet Afrika chaotisch zijn; als het Westen volwassen is, moet Afrika infantiel zijn; en als het Westen technologisch geavanceerd is, moet Afrika primitief zijn.
Reality televisie en reisshows zetten deze tropen vaak in. Cultureel antropologe Kathryn Mathers heeft veel geschreven over media-voorstellingen van Afrika en suggereert dat programma’s als “Survior: Africa” en de populaire krantencolumns van Nicholas Kristof voorspelbare verhalen vertellen over armoede en chaos, zonder veel moeite om ze in een bredere context te plaatsen.
De dynamische stemmen van Afrikanen – nauwelijks een monolithische categorie te noemen – zijn vaak afwezig in deze verhalen. In het zeldzame geval dat ze wel voorkomen, worden ze vaak voorgesteld als mensen zonder politiek die er alleen zijn om toeristen te verwelkomen en neushoorns te beschermen. Onverschrokken natuurbeschermers en overbelaste gezondheidswerkers zijn favoriete personages, samen met de traditionele leider, de straatverkoper en het kleine kind in schooluniform.
De kabeljournaals over Afrika vertellen ook een “enkel verhaal”. Zoals Mathers wrang opmerkt, wanneer het continent aandacht krijgt, kunnen de verhalen worden teruggebracht tot hetzelfde onderwerp: “de verschrikkingen van het hopeloze continent, zoals gezien op CNN.”
Bourdain’s kritische lens
Maar Anthony Bourdain was ook “gezien op CNN.”
Beginnend met zijn memoires, “Kitchen Confidential,” bouwde Bourdain zijn persoonlijkheid op als spreker van onuitgesproken waarheden. Op dezelfde manier stuurde hij zijn reisshow naar “onbekende delen” – of, nauwkeuriger gezegd, delen die alleen bekend zijn door onvolledige stijlfiguren.
In elke aflevering geeft Bourdain een kort historisch overzicht om het publiek eraan te herinneren dat plaatsen worden gemaakt door hun geschiedenis. Hij verdoezelt de moeilijke geschiedenissen niet. Wanneer hij bijvoorbeeld het hedendaagse Congo uitlegt, betrekt hij zijn Amerikaanse kijkers erbij:
“Toen het nieuwe land erin slaagde zijn eerste democratisch verkozen leider, Patrice Lumumba, in te wijden, lieten de CIA en de Britten hem vermoorden via de Belgen. Wij hielpen om deze miserabele bastaard in zijn plaats te installeren: Joseph Mobutu.”
Wanneer Bourdain in Madagaskar is, denkt hij na over zijn eigen conflictueuze relatie tot toerisme en kolonialisme.
In seizoen 6 voegt de in Ethiopië geboren en in Zweden opgegroeide chef Marcus Samuelsson zich bij hem in Ethiopië. Samen verkennen ze het thema van thuis in de context van de Afrikaanse diaspora.
Hoewel men ook kritiek kan hebben op Bourdains perspectieven, kan men hem nooit beschuldigen van een gezuiverde, apolitieke benadering.
In de aflevering over Tanzania bezoekt hij een Masaï-dorp – een gebruikelijke pitstop voor reisprogramma’s over Oost-Afrika. Maar “Parts Unknown” verwerpt het stereotype dat de Maasai een geïsoleerde, achterlijke stam zijn die los staat van de moderne wereld.
Wanneer een dorpeling hoort dat Bourdain in New Jersey is geboren, vertelt hij de presentator dat zijn zoon daar naar de universiteit gaat. Het gesprek wordt later in de aflevering hervat, wanneer Bourdain en de Masaï-man diep nadenken over globalisering en de angst voor en kansen van sociale verandering. Bourdain begrijpt dat zijn Afrikaanse gastheren niet verankerd zijn in een statisch verleden. In plaats daarvan zijn het dynamische spelers in een globale economie.
Bourdain schrijft zijn eigen overwegingen in elk script. In Madagaskar herinnert Bourdain de kijkers eraan dat
“de camera een leugenaar is. Hij laat alles zien. Hij laat niets zien. Hij laat alleen zien wat we willen. Vaak zien we wat we zien alleen vanuit een raam, dat voorbij beweegt en dan weer weg is. Eén raam. Mijn raam. Als jij hier was geweest, had je het vast anders gezien.”
De aflevering gaat dan naar eerder gedraaide beelden, maar dan opnieuw gemonteerd in de stijl van Mathers’ “horrors of the hopeless.” Dit alles wordt gedaan om te laten zien hoe gemakkelijk dominante verhalen worden verpakt en om te benadrukken dat “Parts Unknown” iets heel anders wil overbrengen.
De grootste kracht van “Parts Unknown” was dat het zich er gemakkelijk bij voelde dat onbekenden onbekend bleven – dat het weerstand bood tegen het bereiken van eenduidige waarheden over complexe plaatsen. Bourdain heeft nooit beweerd dat de “kunstgreep van het televisie maken” – zoals hij het noemde – meer dan “één venster, zijn venster” toestond.
Toch was het een open raam, een kritische lens die zijn grote publiek hielp de tropen te ontwarren die zo vaak door de populaire media werden voorgeschoteld. Bourdain was kritisch over het enkele verhaal, kritisch over wijdverbreide stereotypen en misschien wel het meest kritisch over zijn eigen positie als een meesterlijke verhalenverteller.