Apollodorus van Damascus: Architect van het Rijk

“Maar toen hij bij het Forum van Trajanus kwam, een creatie die volgens mij zijn gelijke onder de hemel niet kent en die zelfs de goden zelf moeten bewonderen, stond hij met verbijstering te kijken naar het reusachtige bouwwerk om hem heen; De grootsheid ervan tart elke beschrijving en kan nooit meer worden benaderd door sterfelijke mensen.”

Ammianus Marcellinus (XVI.10.15)

De opgang van het Romeinse Rijk wordt treffend weergegeven door de architectonische wonderen die tijdens de Pax Romana werden ontworpen. Het belang van civiele en militaire gebouwen als zowel symbolen van gezag als essentiële instrumenten in de verspreiding van het Romeinse-zijn kan niet worden overschat. Deze steden en tempels, forums en baden zijn meestal synoniem met de keizer die opdracht gaf tot de bouw ervan. Het Forum van Caesar, Nero’s Gouden Huis, de Thermen van Caracalla; allemaal zo sterk verbonden met de namen van hun opdrachtgevers dat het lijkt alsof zij de stenen eigenhandig hebben gelegd. Veel bouwwerken uit de Romeinse wereld lijken voor moderne ogen zo geïnspireerd, zo eeuwig, dat het bijna lijkt alsof ze zelf zijn ontstaan of misschien aan de wereld zijn geschonken door het pantheon van goden dat ze eerden. Men vergeet gemakkelijk dat, net als vandaag, elk bouwwerk door mensenhanden werd ontworpen en dat achter de in brons geblazoeneerde namen van de keizers de naam van een architect schuilgaat, die maar al te vaak in de geschiedenis wordt vergeten.

Architectuur, een tegenwoordig zeer gerespecteerde bezigheid, miste in de antieke wereld dezelfde glans van erkenning. Net zo min als de term “kunstenaar” door de ouden zou zijn begrepen, lag de gave van deze mensen in het tot stand brengen van iets wezenlijks; het eindprodukt moest worden gevierd, niet zozeer de maker. Beeldhouwwerk, fresco’s en tempels werden meer gezien als een uitdrukking van het goddelijke dan van de creativiteit van de ontwerper. Bovendien werd de hele zaak van “bakstenen en beton” gezien als beneden de waardigheid van de meeste keizers.

Dit wil niet zeggen dat architecten nooit erkenning kregen tijdens hun eigen leven, vooral degenen die keizerlijk beschermheerschap genoten. Vitruvius, auteur van het meerdelige boek Over architectuur, begon zijn carrière als artillerist in het leger van Julius Caesar, maar zijn genie in ontwerpen bezorgde hem uiteindelijk een plaats in de keizerlijke kring; zijn epische verhandeling is opgedragen aan Augustus en Agrippa. Toch is zijn moderne roem grotendeels te danken aan de gelukkige herontdekking van zijn werken in de 15e eeuw en tot op de dag van vandaag is slechts een handvol Romeinse architecten zelfs maar bij naam bekend.

Een zo’n naam die de afgrond van de geschiedenis heeft overschreden is die van Apollodorus van Damascus, hoofdarchitect en ingenieur van de “onstuimige en actieve” Keizer Trajanus (98-117 CE), die “verontwaardigd dat zijn rijk onbeperkt was”, het keizerrijk tot zijn grootste omvang ooit bracht. De omvang en de veelzijdigheid van Apollodorus’ bouwwerken en het feit dat sommige daarvan nog steeds overeind staan, hebben ervoor gezorgd dat zijn naam niet in de vergetelheid is geraakt.

Apollodorus werd ergens in het midden van de 1e eeuw geboren in de Decapolis-stad Damascus, een deel van de door de Nabateeërs beheerste provincie Syrië (hij zou nog meemaken dat zijn vaderland in 106 n.C. volledig door de Romeinen werd heroverd). Deze cultureel aparte, semi-autonome regio was een handelskruispunt van de antieke wereld, waar hellenisme samensmolt met oosterse invloeden, waardoor de jonge Apollodorus toegang kreeg tot diverse en exotische ideeën die zijn latere werk zouden beïnvloeden.

Net als Vitruvius zou Apollodorus zijn tanden hebben gezet in het Romeinse leger, waar hij oorlogsmachines en belegeringsmachines ontwierp. Dit wordt gestaafd door overgeleverde passages uit zijn verhandeling Poliorcetica (ca. 100 n.Chr.) waarin, op ware Da Vinci-manier, een reeks soms fantastische strijdwerktuigen wordt voorgesteld; van belegeringsladders en stormrammen tot gepantserde vlotten en brandslangen gemaakt van dierlijke ingewanden.

Zijn genialiteit trok al snel de aandacht van de populaire nieuwe keizer Trajanus en toen deze aan zijn veroveringsoorlog in Dacië (het huidige Roemenië) begon, werd Apollodorus aangesteld als hoofdingenieur voor de campagne. De noodzaak van een snelle doorgang over de Donau in vijandelijk gebied leidde tot een van Apollodorus’ beroemdste architectonische hoogstandjes. In de woorden van Cassius Dio:

“Trajanus bouwde over de Ister een stenen brug waarvoor ik hem niet genoeg kan bewonderen. Zijn andere prestaties zijn inderdaad schitterend, maar deze overtreft ze. Want hij heeft twintig pijlers van vierkante steen, honderdvijftig voet hoog boven de fundamenten en zestig in de breedte, en deze, op een afstand van honderdzeventig voet van elkaar, zijn verbonden door bogen. Hoe kan men dan niet verbaasd zijn over de uitgaven die voor hen gedaan zijn, of over de manier waarop elk van hen in een rivier zo diep geplaatst is.”

De brug van Apollodorus over de Donau was maar liefst 1.135 meter lang – om u een idee te geven van de schaal: twee wolkenkrabbers van het One World Trade Center die naast elkaar stonden, zouden niet aan de lengte kunnen voldoen. Het werd aan beide uiteinden beveiligd door versterkte castra die liefkozend Theodora en Pontes werden genoemd. Het hele project werd in slechts 2 jaar voltooid. Hoewel de brug slechts enkele tientallen jaren in gebruik was, waren de pijlers zeker gebouwd om lang mee te gaan en vormden ze nog tot ver in de 20e eeuw een gevaar voor de scheepvaart.

Trajan maakte ongetwijfeld ook gebruik van Apollodorus’ militaire uitvindingen in de gevechten van zijn Dacische campagnes, met wagen getrokken artillerie en hand-held Romeinse kruisbogen waarvan bekend is dat ze werden gebruikt.

Toen de Dacische oorlogen een zegevierend hoogtepunt bereikten, had Apollodorus waarschijnlijk de hand in het ontwerp van het Tropaeum Traiani (ca. 109 Een groots overwinningsmonument dat ook de gevallenen herdenkt in zijn graftombe-achtige ontwerp, dat opzettelijk een echo vormt van het Mausoleum van Augustus.

Teruggekeerd naar Rome werd Apollodorus niet alleen de belangrijkste architect van Rome, maar ook van het Romeinse Rijk. Met de keizerlijke schatkist overladen met Dacisch goud, werd een reeks ambitieuze bouwprojecten besteld die Apollodorus de drukste jaren van zijn leven moeten hebben bezorgd. Het grootste project was zeker het Forum van Trajanus, dat waarschijnlijk kort na de Dacische overwinning in 106 n.C. in gebruik werd genomen.

De moeder van alle forums, was meer om precies te zijn een verzameling van individuele en gevarieerde projecten die samen een van de meest indrukwekkende complexen van de antieke wereld vormden; Latijnse en Griekse bibliotheken, een triomfboog, een ruiterstandbeeld, een winkelcentrum, Apollodorus was belast met het ontwerp en de bouw van al deze projecten.

Zijn ontwerpen brachten een sympathiek eerbetoon aan de reeds lang bestaande Republikeinse en Keizerlijke archetypen die in de stad te zien waren, met name het Theater van Pompeius en Vespasianus’ Tempel van de Vrede. Maar meer dan dit, werd het complex bewust ontworpen als de “triomfantelijke climax in de reeks van keizerlijke fora, die zou voltooien en verenigen het totale ontwerp” van de keizerlijke stad.

Het project bood Apollodorus de mogelijkheid om zijn geometrische genie te gebruiken in de creatie van een werkelijk harmonieuze structuren. De lengte en breedte van het plein, 400 Romeinse voet, werd gebruikt als de heilige maat, waarvan de verdelingen alle structuren in het complex bepaalden. 1½ maal gaf de lengte van de Basilica Ulpia en 3/4 gaf de breedte. 1/8 gaf de breedte van de zuilengangen en bibliotheken van het forum. 1/4 van de lengte van de basiliek gaf de hoogte van de Zuil van Trajanus (150 voet) enzovoort. Er was niets lukraak aan de goddelijk geordende afmetingen van de ruimte.

Met de creatie van de Zuil van Trajanus wilde Apollodorus duidelijk een nieuwe en artistiek geraffineerde methode creëren om propaganda te verspreiden. Men kan de inspiratie van Perzisch reliëfsnijwerk en zelfs Mesopotamische cilindrische zegels zien in de presentatie van het verhaal.

Het lijkt bijna ongelooflijk, maar gelijktijdig met het ontwerp en de bouw van het forum, was Apollodorus de speerpunt van de bouw van andere grote projecten in en rond de stad. De machtige Thermen van Trajanus kregen vorm op de Oppianheuvel, boven de laatste overblijfselen van Nero’s Gouden Huis. Het Circus Maximus werd in steen herbouwd, de Aqua Traiana bracht steeds meer water naar de stad en de Via Traiana zorgde voor een snellere reis van Rome naar de oostkust van Italië. De haven van Portus werd heringericht met een revolutionaire zeshoekige haven en een kanaalroute naar de stad, waardoor de keizerlijke handel efficiënter verliep. Hoe kon één man tegelijkertijd toezicht houden op zo’n reeks complexe en eclectische projecten? Apollodorus gaf toch zeker leiding aan een team van assistenten, die misschien bij sommige projecten een adviserende rol vervulden terwijl hij zich met andere bezighield?

Als we de enorme omvang en het aantal bouwprojecten in de provincies in ogenschouw nemen, lijkt het steeds onwaarschijnlijker dat Apollodorus ze allemaal heeft ontworpen, maar als creatieve partner van de keizer stond hij zeker ter beschikking om advies te geven. Hier volgen enkele van de andere architectonische wonderen die in de jaren van Trajanus’ bewind (98-117 CE)

• Triumphal Arches at Ancona and Benevento
• Alcántara Bridge, Spain
• Baalbek Hexagonal Court, Lebanon
• Colonia Ulpia Traiana (Sarmizegetusa Regia) hoofdstad van het Romeinse Dacia, Roemenië
• Timgad, Algerije
• Petra, Jordanië
• Sanctuarium van Trajanus, Pergamum
• Fontein van Trajanus, Efeze

En dan hebben we het nog niet over het enorme aantal restauraties en reconstructies van tempels, theaters en dergelijke, die voortdurend aan de gang waren in het hele keizerrijk tijdens de regering van Trajanus.

Apollodorus’ keizer, beschermheer en vriend stierf in 117 n.C. aan een natuurlijke dood. Helaas zou hij niet zo’n succesvolle relatie hebben met zijn opvolger, Hadrianus. Terwijl Trajanus de expertise van Apollodorus respecteerde en vertrouwde, zag Hadrianus, zelf een amateur-architect, hem als een rivaal en een bedreiging voor zijn eigen reputatie. De twee hadden in het verleden wel eens ruzie gehad – Dio vertelt een amusante anekdote –

“Toen Trajanus hem raadpleegde over de gebouwen zei hij tegen Hadrianus, die hem had onderbroken met een opmerking: “Ga weg en teken je pompoenen. Je begrijpt niets van deze zaken.” Toen Hadrianus dus keizer werd, herinnerde hij zich deze belediging en duldde de man zijn vrijheid van meningsuiting niet.”

Toen Hadrianus, nu de machtigste man van de bekende wereld, trots zijn eigen plannen voor de tempel van Venus en Roma presenteerde, nam Apollodorus geen blad voor zijn mond. Hij verklaarde:

“dat hij op een hoge plek had moeten worden gebouwd, zodat hij door zijn hogere ligging beter zou opvallen op de Heilige Weg… Ten tweede, wat de standbeelden betreft, zei hij dat deze te hoog waren gemaakt voor de hoogte van de cella. “Als de godinnen nu willen opstaan en naar buiten gaan, zullen ze dat niet kunnen”, zei hij. Toen hij dit zo duidelijk aan Hadrianus schreef, was de keizer zowel geërgerd als zeer bedroefd omdat hij in een onherstelbare fout was vervallen, en hij bedwong noch zijn woede noch zijn verdriet, maar doodde de man.”

Cassius Dio 69.4

Het lijkt opmerkelijk dat Hadrianus een van de grote geesten van die tijd ter dood zou brengen vanwege zo’n nukkige, intellectuele jaloezie, maar zoals Dio verder verklaart, probeerde hij zelfs de werken van Homerus te verbieden omdat hij “jaloers was op de levenden en de doden”. We blijven dus in het ongewisse over de bijdrage van Apollodorus aan misschien wel het beroemdste Romeinse bouwwerk van allemaal: het Pantheon. Sommige recente dateringen suggereren dat de bouw van het Pantheon begon tijdens het bewind van Trajanus, in welk geval Apollodorus zeker de plannen zou hebben getekend. Anderen menen dat de overdreven architectuur, vooral die van de portiek die halverwege de bouw in hoogte moest worden teruggebracht, getuigt van een meer amateuristische architectonische geest als die van Hadrianus – en toch was de koepel van het Pantheon een ongeëvenaard succes. Misschien gooide Hadrianus Apollodorus halverwege van het project af en probeerde hij het gebouw zelf te voltooien? Voorlopig blijft de ontwerper van het gebouw een mysterie. Hoe dan ook, net als Socrates of Galileo, lijkt Apollodorus’ eigen genialiteit zijn ondergang te zijn geweest.

Over het geheel genomen is Apollodorus van Damascus niet alleen de meest productieve architect die we uit de Romeinse wereld kennen, maar ook iemand wiens bouwwerken de mogelijkheden van de menselijke creativiteit opnieuw definieerden. Of het nu ging om het weghakken van een 30 meter hoge heuvel om ruimte te maken voor een forum of het overspannen van de 800 meter brede Donau, Apollodorus’ ontwerpen belichaamden de Romeinse dominantie, zowel van haar vijanden als zelfs van de natuur zelf.

Apollodorus ontketende een stille revolutie in zijn ontwerpen, die aan de oppervlakte een natuurlijke uitbreiding van eerdere architectonische normen waren, maar in feite door en door modern, radicaal en experimenteel waren. Zijn steden, forums, tempels, havens en wegen brachten hulde aan een wereldrijk van volkeren en culturen, verenigd als nooit tevoren of sindsdien onder één culturele vlag. Zijn gebouwen zijn zeker manifestaties van de Vitruviaanse wetten van de architectuur: firmitas (sterkte), utilitas (functionaliteit), en venustas (schoonheid), maar zelfs deze universele kwaliteiten lijken te kort te schieten. Misschien als Apollodorus’ eigen verhandeling bewaard was gebleven, zou hij er zijn eigen principes aan hebben toegevoegd: ambitie, harmonie en vooral vindingrijkheid.