Campanile, klokkentoren, gewoonlijk naast of aan een kerk gebouwd; het woord wordt het meest gebruikt in verband met de Italiaanse architectuur. De vroegste campanile’s, die van de 6e tot de 10e eeuw gedateerd kunnen worden, waren eenvoudige ronde torens met een paar kleine, rondboogvormige openingen, gegroepeerd in de buurt van de top. Typische voorbeelden van dit type staan naast de kerken van Sant’Apollinare in Classe (ca. 532-49) en Sant’Apollinare Nuovo, Ravenna (ca. 490). Ronde campanile’s verschenen af en toe in latere perioden; de beroemde Scheve Toren van Pisa (begonnen in 1173), omhuld door een reeks boven elkaar geplaatste arcaden, is een meer uitgebreide versie van dit type.
GEKS
Vanaf de 10e eeuw waren de meeste campanile’s gebaseerd op een vierkant grondplan, dat in Rome en Lombardije gelijktijdig lijkt te zijn ontwikkeld. Dit type was over het algemeen versierd met vooruitstekende verticale stroken, lesenes genoemd, en met reeksen boogvormige kroonlijsten die de toren in verschillende fasen verdeelden. Het dak, vooral bij de eerste exemplaren, was meestal een piramide met een lage helling, onzichtbaar vanaf de grond. Dit type campanile bleef, met kleine variaties, overheersen gedurende de Middeleeuwen, zoals te zien is bij Santa Prassede (1080) en Santa Maria in Trastevere (ca. 1140).
Campanile’s in Lombardije leken op het vierkante Romeinse type, maar hun elementen waren gewoonlijk complexer en uitgebreider. De bovenste verdieping werd ontwikkeld tot een soort kroon op de hele compositie, en een piramidale of (soms) kegelvormige spits werd toegevoegd. Deze toenemende nadruk op verticaliteit is te zien in de vroeg 14e-eeuwse campanile van Florence, ontworpen door Giotto, Taddeo Gaddi, en anderen, waarin de klokkentoren is vergroot tot ongeveer tweemaal de hoogte van alle andere trappen.
Het was vooral rond Venetië dat de mogelijkheden van deze verticale ontwikkeling volledig werden gerealiseerd. Venetiaanse campanile’s bestonden uit hoge, slanke schachten met een vierkante plattegrond, vaak taps toelopend, oplopend tot open belforten aan de top. Het belfort, dat een of twee rijen arcaden had, was vaak van steen, hoewel de rest van de toren van baksteen was. Boven de kroonlijst van het belfort rees de spits, soms vierkant, zoals bij de beroemde 99 meter hoge campanile op het San Marcoplein in Venetië (onderste deel 10e en 12e eeuw, belfort 1510, het geheel herbouwd na de instorting in 1902).
Campanile’s van dit volwassen type bleven tot lang in de Renaissance gebouwd worden in de regio van Venetië; maar elders in Italië, toen de Renaissance voorkeur voor andere vormen (met name koepels) ontwikkelde, raakten ze in onbruik en bleven dat tot het begin van de 19e eeuw. Toen zorgde een Italiaanse opleving van de romaanse stijl ervoor dat de kerken in Lombardische stijl met hun karakteristieke campanile een alternatief werden voor de eclectische neogotische kerken in Noord-Europa (een Engels voorbeeld is Christ Church, Streatham, waarvan de bouw in 1840 begon). Later in de eeuw, onder invloed van de criticus John Ruskin, werd de Venetiaanse vorm van campanile populair; men zou kunnen zeggen dat deze de inspiratiebron vormde voor de toren van de Westminster Cathedral (door J.F. Bentley, 1897). In overeenstemming met het 19e-eeuwse eclecticisme bleef de nieuw leven ingeblazen vorm van de campanile echter niet beperkt tot zijn oorspronkelijke toepassingen: hij verscheen ook in verband met fabrieken, landhuizen, flatgebouwen, markten en collegiale gebouwen – nu eens als klokkentoren, dan weer als klokketoren, en vaak met geen andere functie dan schilderachtig effect.
Twintigste-eeuwse bouwmaterialen moedigden de bouw van vrijstaande vormen sterk aan, en de campanile werd opnieuw een gangbaar type toren voor kerken en andere niet-residentiële gebouwen in de loop van de eeuw.