Landen na het einde van de Tweede Wereldoorlog (d.w.z. na augustus 1945), die met elkaar verbonden raakten door het aanhangen van de ideologie en de praktijk van het communisme, zoals ontwikkeld door Vladimir Lenin en Josef Stalin en hun opvolgers in de Sovjet-Unie.
Vóór de ineenstorting van de USSR stonden sommige landen binnen de USSR ook informeel bekend als het Sovjetblok. Hun officiële naam was Sodruzhestvo sotsialisticheskikh gosudarstv (Gemenebest van Socialistische Landen), want zelfs de USSR beweerde niet dat het na het socialisme het communistische stadium had bereikt. Lenin en zijn medewerkers, met name Leon Trotski en Grigorij Zinovjev, hadden tevergeefs geprobeerd het communisme over de hele wereld te verspreiden na de succesvolle Oktoberrevolutie in Sovjet-Rusland, ondanks het kortstondige communistische regime van Bela Kun in Hongarije (maart-augustus 1919). De Communistische Internationale, of Komintern, in Moskou (maart 1919-juni 1943), die werd gedomineerd door leiders van de Russische Communistische Partij, hielp communistische revolutionairen uit de hele wereld op te leiden. Zij werden na de Tweede Wereldoorlog leiders van hun landen in Midden- en Zuidoost-Europa en in Azië. Internationale banden werden vervolgens gelegd door het Communistisch Informatiebureau, of Cominform (september 1947-april 1956), de Raad voor Wederzijdse Economische Bijstand (januari 1949-juni 1991) en het Warschaupact (mei 1955-juli 1991). Op het hoogtepunt van zijn grootste omvang onder Stalin (eind jaren veertig, begin jaren vijftig) telde het communistische blok meer dan een miljard mensen of een derde van de wereldbevolking. In Europa was er de USSR zelf, met Estland, Letland en Litouwen die na het Molotov-Ribbentroppact (23 augustus 1939) waren ingelijfd; de Duitse Democratische Republiek; Polen; Tsjechoslowakije; Hongarije; Roemenië; Bulgarije; Joegoslavië; en Albanië. In Azië omvatte het blok Cambodja (Kampuchea), China (Volksrepubliek China), Laos, Mongolië, Zuid-Jemen (Democratische Volksrepubliek Jemen), en Vietnam (Noord-Vietnam alleen van 1946-1975, daarna geheel Vietnam). In Amerika sloot Cuba zich bij het blok aan na de revolutie van Fidel Castro in januari 1959. In Afrika sloten Angola, Benin, Kongo, Ethiopië en Mozambique zich in de jaren zestig aan.
Vorderde het marxistisch-leninistisch socialisme de modernisering in het communistische blok, of zou modernisering hoe dan ook hebben plaatsgevonden en zonder de toename van autoritarisme en het gebruik van terreur? Zbigniew Brzezinski bekritiseerde in De Grote Mislukking “de dogmatische grote oversimplificatie die inherent is aan de communistische aanspraak op een uniek begrip van alle waarheid en aan het communistische streven naar een totaal monopolie op de macht.” Ongetwijfeld veronderstelde het totale machtsmonopolie het gebruik van terreur, wat, zoals Merle Fainsod het formuleerde in zijn How Russia Is Ruled, “de spil is van het moderne totalitarisme”. Stephane Courtois en anderen hebben Fainsod’s inzicht impliciet uitgebreid tot het gehele communistische blok. Toen, in het belang van hervormingen en modernisering, Stalins opvolger Nikita S. Chroesjtsjov en, meer nog, Michail S. Gorbatsjov, het gebruik van terreur binnen de USSR en politiegeweld en militair ingrijpen in het communistische blok aan banden legden, begon het blok in de jaren zestig uiteen te vallen en brak het volledig tussen 1989 en 1991, na de semi-vrije verkiezingen in Polen in juni 1989 en de installatie in september 1989 van de eerste Poolse regering na de Tweede Wereldoorlog die niet werd gedomineerd door communisten van de Poolse Verenigde Arbeiders Partij.
Het is ook betwistbaar of het Amerikaanse en Westerse beleid van insluiting en coëxistentie meer heeft bijgedragen aan het uiteenvallen van de reeds hervormende en moderniserende USSR, de belangrijkste staat in het communistische blok, of dat het het beleid van militaire insluiting door herbewapening van de Amerikaanse president Ronald Reagan was dat leidde tot de politieke transformatie en ondergang van de USSR. Reagans politieke oorlog was op zijn beurt gebaseerd op de steun van de Amerikaanse president Jimmy Carter aan Sovjetdissidenten.
Ten slotte valt nog te bezien of Vladimir V. Poetin, die in maart 2000 tot president van Rusland werd gekozen en wiens vormende ervaring de ineenstorting van het communistische gezag in Oost-Duitsland in 1989 was, erin zal slagen de status van grootmacht van Rusland opnieuw te doen gelden, met name op het grondgebied van de voormalige USSR. De zwakke Russische economie en de westerse diplomatie kunnen het herstel van de Russische invloed op delen van het oude communistische blok verhinderen.
Zie ook: comintern; verdragsorganisatie van Warschau,
bibliografie
Brzezinski, Zbigniew K. (1967). Het Sovjetblok: Unity and Conflict, rev. and enlarged ed. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Brzezinski, Zbigniew K. (1990). De Grote Mislukking: The Birth and Death of Communism in the Twentieth Century. New York: Macmillan.
Courtois, Stephane; Werth, Nicolas; Panne, Jean-Louis; Paczkowski, Andrzej; Bartosek, Karel; Margolin, Jean-Louis. (1999). Het zwarte boek van het communisme: Misdaden, Terreur, Repressie, tr. Jonathan Murphy en Mark Kramer; consulting ed. Mark Kramer. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Fainsod, Merle. (1953). How Russia Is Ruled, 1st ed. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Garthoff, Raymond L. (1994). Détente en confrontatie: American-Soviet Relations from Nixon to Reagan, rev. ed. Washington, DC: Brookings Institution.
Garthoff, Raymond L. (1994). De Grote Overgang: American Soviet Relations and the End of the Cold War. Washington, DC: Brookings Institution.
Gorbachev, Mikhail. (1988). Perestrojka: New Thinking for Our Country and the World, new updated ed. New York: Harper & Row.
Hunt, R. N. Carew. (1962). De theorie en praktijk van het communisme: An Introduction, 5th rev. ed. New York: Macmillan.
Schweizer, Peter. (2002). Reagan’s War: The Epic Story of His Forty-Year Struggle and Final Triumph Over Communism. New York: Doubleday.
Zacek, Jane Shapiro, and Kim, Ilpyong J., eds. (1997). De erfenis van het Sovjetblok. Gainesville: University of Florida Press.
Yaroslav Bilinsky