De engel van Boedapest: Ángel Sanz Briz

(Het volgende is een bericht van Juan Manuel Pérez, Reference Specialist in de Hispanic Division.)

Soms wordt hij de “Engel van Boedapest” of de “Spaanse Schindler” genoemd. De Spaanse diplomaat Ángel Sanz Briz (1910-1980) zou tussen juni en december 1944 maar liefst 5.000 Hongaarse joden hebben gered van de Holocaust. Sanz Briz verbleef een paar jaar in Boedapest als eerste secretaris (1942) en vervolgens als zaakgelastigde (1944) van de Spaanse delegatie. Journalist Arcadi Espada zegt dat zijn acties onmiddellijke erkenning hadden moeten krijgen, maar toch bleef hij een “slapende held”. Zelfs zijn familie “wist nooit echt wat te doen met haar held” (Arcadi Espada, “En nombre de Franco. Los héroes de la embajada de España en el Budapest nazi.” (“In de naam van Franco. De helden van de Spaanse ambassade in nazi-Boedapest.” Barcelona: Espasa, 2013, p. 17). Dit kan deels te wijten zijn aan de ambivalente houding die de dictator Generaal Francisco Franco in Spanje had tegenover Joden, maar ook aan het feit dat Sanz Briz, die na Boedapest een lange en succesvolle diplomatieke carrière had gehad, nooit echt veel sprak over wat hij deed toen hij daar gestationeerd was.

Nadat de Duitsers Hongarije waren binnengevallen in maart 1944, arriveerde Adolf Eichmann zelf in Boedapest om de “Endlösung” uit te voeren. Sanz Briz begon snel zijn superieuren te informeren over de gruwelen die de Hongaarse Joodse gemeenschap daar waren overkomen. Met de stilzwijgende instemming van zijn superieuren, en de hulp van Giorgio Perlasca, een Italiaanse veteraan van de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939), bedacht Sanz Briz een plan om zoveel mogelijk Joden te redden. Hij maakte gebruik van een Spaans Koninklijk Besluit uit 1924, uitgevaardigd onder de dictatuur van Generaal Miguel Primo de Rivera, tijdens het bewind van Koning Alfonso XIII (1886-1931), dat het Spaanse staatsburgerschap verleende aan een ieder van Spaanse afkomst die in andere landen woonde (dit was in de eerste plaats gericht op Sefardische Joden – de afstammelingen van de Spaanse Joden die in 1492 waren verdreven). Hoewel de wet in 1930 was verlopen, gebruikte Sanz Briz deze toch als rechtsgrondslag voor de uitgifte van paspoorten en beschermingsbrieven.

De eerste begunstigden waren de weinige Sefardische Joden in Hongarije, maar later breidde Sanz Briz zijn inspanningen ook uit naar andere Joden door nieuwe identiteitspapieren te vervalsen met Spaans klinkende namen of door te beweren dat zij verwanten in Spanje hadden. Tegelijkertijd huurde hij, grotendeels op eigen kosten, maar liefst twaalf huizen in Boedapest en plaatste borden waarop stond dat elk huis een dependance van de Spaanse legatie was. Op die manier verleende hij diplomatieke onschendbaarheid (en veiligheid) aan de Joden die hij daar onderbracht, terwijl hij hun reizen naar het buitenland regelde.

Aanvankelijk werden zijn inspanningen met enige scepsis ontvangen door de Joodse gemeenschap. Zij stonden wantrouwig tegenover een diplomaat die Spanje vertegenwoordigde, een fascistisch regime en een bondgenoot van Duitsland. Ondanks Spanje’s publieke verklaringen van neutraliteit, had de Franco regering een hele divisie (de Blauwe Divisie) gestuurd om aan de zijde van het Duitse leger te vechten aan het Russische front, als dank aan Nazi Duitsland voor zijn hulp tijdens de Spaanse Burgeroorlog. Desalniettemin hield Sanz Briz vol en al snel werd de Spaanse delegatie overspoeld met verzoeken om paspoorten of beschermingsbrieven. Er wordt gezegd dat geen enkele Jood die de delegatie bezocht met lege handen naar huis ging. Omdat Sanz Briz over een beperkt aantal blanco paspoorten beschikte, zette hij vaak meer dan één persoon op hetzelfde paspoort – zelfs vijftien als ze dezelfde achternaam hadden. En voor de beschermingsbrieven, waarvan hij eveneens over een beperkt aantal beschikte, bedacht hij een soortgelijk ingenieus plan door aan elke brief een nummer en een letter toe te kennen, waardoor het aantal afgegeven beschermingsbrieven exponentieel toenam. (Zie aantekeningen hieronder) (Federico Ysart, “España y los judíos en la Segunda Guerra Mundial” (“Spanje en de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog.” Barcelona: Dopesa, 1973.) (p. 144). Toen hij door zijn superieuren in Madrid werd ondervraagd, hield hij vol dat de Joden Spaanse burgers waren.

Sanz Briz gebruikte zijn diplomatieke autoriteit tot het uiterste. Op een dag stopte hij een trein die Joden naar Auschwitz bracht, omdat hij had vernomen dat sommigen van hen beschermingsbrieven bij zich hadden die hij had afgegeven. Hij confronteerde de Gestapo ambtenaren en toen zij de mensen met de beschermingsbrieven uit de trein lieten stappen, dromden anderen, wanhopig om zichzelf te redden, weg en het aantal “beschermde” joden groeide. Sanz Briz, onverstoorbaar, duwde hen in een groep en fluisterde: “Kom morgen naar de legatie in de Eötvös Straat en zeg dat je familie in Spanje hebt” (Diego Carcedo, “Entre bestias y héroes. Los españoles que plantaron cara al Holocausto” (“Tussen beesten en helden. De Spanjaarden die opkwamen tegen de Holocaust.” Barcelona: Espasa Libros, 2011, p. 202). Na de val van Hongarije door het Sovjetleger werd Sanz Briz bevolen de legatie te verlaten. Hij verhuisde naar Zwitserland op 30 november 1944. Niemand wist wat hij had gedaan tot na de oorlog.

Nadat Sanz Briz in 1980 overleed, werd zijn inzet alom erkend. In 1989 kende de Israëlische regering hem postuum de hoogste onderscheiding van het land toe: “Rechtvaardige onder de Volkeren”. In 1991 plaatste het Holocaust Museum een gedenkplaat met zijn naam op de muur. In 1994 kende de Hongaarse regering hem ook de hoogste onderscheiding van het land toe: het “Grootkruis van de Orde van Verdienste van de Hongaarse Republiek”. De Grote Synagoge van Boedapest heeft een plaquette met zijn naam erop. En sinds 2015 draagt een straat in Boedapest zijn naam, net als een straat in Madrid. Op 15 mei 2016 kreeg hij de Gouden Medaille van Madrid, de hoogste eer van de stad. Zaragoza, zijn geboortestad, heeft een borstbeeld van hem en een plein naar hem vernoemd. In 2011 maakte het Spaanse nationale tv-netwerk een film over hem: “El ángel de Budapest” (De engel van Boedapest), die goed werd ontvangen in Spanje en in de verschillende andere Europese landen waar hij werd vertoond.

Voor aanvullende informatie bevelen wij de volgende titels aan:

Alpert, Michael. “Spain and the Jews in the Second World War.” Jewish Historical Studies, 42, (2009): 201-210.

Avni, Haim. “Spain, the Jews, and Franco” (Philadelphia: The Jewish Publication Society of America, 1982).

Carcedo, Diego. “Un español frente al Holocausto: Así salvó Ángel Sanz Briz a 5.000 judíos” (Een Spanjaard confronteert de Holocaust: Hoe Ángel Sanz Briz 5000 Joden redde) (Madrid: Ediciones Temas de Hoy, S.A., 2000).

Garzón, Jacobo Israel en Alejandro Baer, edrs. “España y el Holocausto (1939-1945): historia y testimonios” (Spanje en de Holocaust (1939-1945): Geschiedenis en Getuigenissen) (: Federación de Comunidades Judías de España: Hebraica Ediciones, 2007).

Lisbona, José Antonio. “Retorno a sefarad. La política de España hacia sus judíos en el siglo XX” (Terugkeer naar Sefarad. Het beleid van Spanje ten opzichte van zijn joden in de XX eeuw) (Barcelona: Comisión Nacional del Quinto Centenario del Descubrimiento, Comisión Nacional Judía Sefarad ’92, 1993).

Lipschitz, Chaim U. “Franco, Spain, the Jews, and the Holocaust.” New York: Ktav Publishing House, Inc., 1984.

(Notities: LETTER OF PROTECTION – “Een document dat getuigt dat de drager de diplomatieke en consulaire bescherming geniet van de uitgevende autoriteit, normaal gesproken een buitenlandse staat.” Uit G.R. Berridge en Alan James, “A Dictionary of Diplomacy.” 2nd ed. (Houndmills, Basingstoke, Hampshire ; New York : Palgrave Macmillan, 2003), p. 162.

Een Letter of Protection was als een paspoort en verleende diplomatieke onschendbaarheid. In gevallen waarin Ángel Sanz Briz een paspoort kon afgeven, zou hij een Letter of Protection afgeven, waarvan hij ook een beperkt aantal ter beschikking had. Zijn plan was dus eenvoudig en tegelijkertijd briljant. Aan elke brief zou hij een nummer en een letter toekennen, bijvoorbeeld: Letter N° 100A, Letter N° 100AA enzovoort. Op deze manier kwam hij nooit zonder Beschermingsbrieven te zitten.)