Hagia Sophia, Istanbul’s Byzantijnse Juweel

De eerste vragen die iedere vreemdeling stelt als zijn stoomboot vanaf de Mormora Seraglio Point rondvaart of vanaf de Zwarte Zee de Bosporus afvaart, zijn: “Waar is Sancta Sophia?” “Wat is Sancta Sophia?” Om een zo vroeg mogelijke glimp van haar omtrek op te vangen wordt het oog van iedere reiziger gespannen… . Na jaren, in de rust van het huis van de vreemdeling, is het de kolossale vorm van Sancta Sophia die het duidelijkst naar voren komt op het doek van de herinneringen aan Constantinopel. (National Geographic, mei 1915)

De prachtige binnenbetegeling van de Blauwe Moskee (Sultan Ahmed Moskee), die de top deelt van de eerste van de beroemde zeven heuvels van Istanbul, trekt de westerse toeristen, maar in mijn ogen is de Hagia Sophia nog indrukwekkender. Het is een plek met een kleurrijke geschiedenis en een speciale betekenis als eerste moskee van Turkije (en het model voor vele anderen) en een echte wereld bezienswaardigheid.

En het is oud. Heel oud. Het is ongeveer 1.200 jaar ouder dan de Blauwe Moskee, 1.100 jaar ouder dan St. Paul’s Cathedral in Londen, 700 jaar ouder dan Westminster Abbey, ongeveer 600 jaar ouder dan Notre Dame de Paris, en ten minste 400 jaar ouder dan de beroemde piramide van El Castillo van Chichen Itza. Maar Hagia Sophia is niet een of andere oude, verlaten ruïne – het is een waar architectonisch wonder. Gedurende haar 1500 jaar was het bijna 1000 jaar een Christelijke kathedraal, bijna 500 jaar een Moslim moskee en bijna 80 jaar een openbaar museum.

Vanaf het moment dat je door de enorme Keizerlijke Deur gaat, die, zoals de naam al doet vermoeden, ooit gereserveerd was voor het exclusieve gebruik van Byzantijnse keizers, realiseer je je dat je ergens heel bijzonder bent. Een massief koepelvormig plafond lijkt een honderdtal meter boven de grond te zweven en wordt overeind gehouden door nauwelijks waarneembare steunen. Grote metalen frames, elk met tientallen lampen, zijn opgehangen aan de koepel tot op ongeveer 10 meter van de vloer. Acht massieve, houten ronde schild van zwart en goud hangen aan de hoeken, elk gegraveerd met de naam van een vroege islamitische religieuze leider.

Het is bekend in het Grieks als Hagia Sophia, in het Turks als Aya Sofia, en soms als Haghia Sophia of Sancta Sophia of Aya Sofya. Alle vertalen ruwweg naar “goddelijke wijsheid.”

Bouw als de Hagia Sophia Basiliek

In termen van belangrijke bijdragen aan ’s werelds grote gebouwen, deed Rome’s keizer Constantijn de Grote het helemaal niet slecht. Nadat hij het Romeinse Rijk tot het christendom had geleid, gaf hij opdracht tot de bouw van twee van ’s werelds grootste kerken. Binnen één druk jaar, 326 na Christus, gaf hij opdracht tot de bouw van de Sint-Pietersbasiliek in Rome en de Hagia Sophia in Constantinopel. Geen van beide versies van het huidige gebouw dateert zo ver terug in de tijd, maar Hagia Sophia komt het dichtst in de buurt – zo’n 1.000 jaar.

Op de plaats waar nu Hagia Sophia staat, stond ooit een heidense tempel. In 326 werd de eerste steen gelegd en de naam gegeven aan wat uiteindelijk een van de grootste monumenten van het christendom werd.

De eerste, meer bescheiden versie van Hagia Sophia werd in 532 door brand verwoest. De nieuwe Byzantijnse keizer, Justinianus, had geen gebrek aan ambitie en besloot dat hij in plaats van het origineel gewoon opnieuw te bouwen, iets veel grootser zou laten bouwen. Volgens de legende werd het indrukwekkende middelpunt van de kathedraal, de koepel, geïnspireerd door een bezoek van een engel aan keizer Justinianus in een droom. De koepel zou het pronkstuk van de kathedraal worden, een koepel die hoger en breder zou zijn dan alle voorgaande, en die met een minimum aan steun omhoog gehouden zou worden om de illusie van zweven te wekken. De rest van het gebouw zou een ondersteunende rol spelen – letterlijk en figuurlijk – voor de koepel, in plaats van andersom zoals gebruikelijk was.

Om zijn visie werkelijkheid te laten worden, deed Justinianus in het hele rijk een oproep voor bijdragen. Uit de bevolking van de stad, die toen naar schatting een half miljoen mensen telde – tien keer zoveel als 900 jaar later het geval zou zijn – stelde hij een personeelsbestand samen van 5000 mensen, verdeeld over twee concurrerende teams die elk aan een kant van het gebouw werkten.1

De bouw van kathedralen neemt gewoonlijk veel tijd in beslag. De Notre Dame in Parijs nam ongeveer 80 jaar in beslag, de Sint-Pietersbasiliek in Rome ongeveer 120 jaar, en die van St. Paul in Londen een relatief snelle 35 jaar. Indrukwekkend was dat Hagia Sophia binnen 6 jaar werd voltooid.

Het resultaat was een architectonisch wonder. De historicus van Justinianus, Procopius, beschreef het unieke effect van de koepel: “Hij is overvloedig van zonlicht en van de weerkaatsing van de zonnestralen door het marmer. Men zou zelfs kunnen zeggen dat het interieur niet van buitenaf door de zon wordt verlicht, maar dat de straling van binnenuit ontstaat. “2

Verbouwing tot Aya Sofia Moskee

Bijna duizend jaar lang, met Constantinopel als hoofdstad van het Byzantijnse rijk, was de Hagia Sophia een van de grote centra van het christendom. Toen de stad in 1204 werd geplunderd door Latijnse invallers tijdens de Vierde Kruistocht, werd een onbekend deel van de relikwieën en decoraties van de Hagia Sophia geplunderd of vernietigd. De Latijnse bezetting was van korte duur; twee jaar later werd het Byzantijnse bewind hersteld. Nog twee en een halve eeuw lang bleef Hagia Sophia het architectonische juweel van het christelijke Byzantijnse rijk. Dat alles veranderde toen de Byzantijnse hoofdstad Constantinopel, die duizend jaar lang zoveel mogelijke indringers had afgeweerd, eindelijk voorgoed ten val kwam.

De 21-jarige sultan Mehmet II leidde zijn leger door de historische poorten van Constantinopel op 29 mei 1453, nadat hij de stad bijna twee maanden lang en na twee jaar plannen had belegerd. Terwijl zijn leger zich een weg door de stad baande voor de gebruikelijke drie dagen van plundering na de verovering, ging Mehmet direct door naar de Hagia Sophia. Historicus John Freely beschrijft het bezoek als volgt:

Voordat Mehmet het gebouw betrad, stapte hij af en viel op zijn knieën, terwijl hij een handvol aarde over zijn tulband goot in een gebaar van nederigheid, omdat Haghia Sophia in de Islam evenzeer werd vereerd als in het Christendom.3

Mehmet gaf vervolgens opdracht het gebouw om te bouwen tot een moskee en het de Turkse naam Aya Sofya Camii Kabir te geven. Dat vereiste de bouw van een houten minaret van waaruit de müezzin de oproep tot het gebed zou geven. Binnen werd een minbar, of preekstoel, toegevoegd voor de imam om het gebed te leiden, en een mihrab om de richting van Mekka aan te geven. Drie dagen na de val van Constantinopel woonde Mehmet II het eerste middaggebed in de Hagia Sophia bij op vrijdag 1 juni 1453.3

Na verloop van tijd werden andere wijzigingen aangebracht. De tijdelijke houten minaret werd uiteindelijk vervangen door vier van steen (de Sultan Ahmed Moskee heeft er vijf). In overeenstemming met de islamitische gewoonte om de afbeelding van mensen te verbieden, werden twee grote mozaïek serafijnen met engelen die de zijkant van de koepel versierden, bepleisterd; het is pas in de afgelopen paar jaar dat ze zijn blootgelegd en gerestaureerd, samen met een aantal andere ingewikkelde mozaïeken.4

Omvorming tot Openbaar Museum

Als een klein onderdeel van zijn poging om een seculiere Turkse staat te creëren door religie los te koppelen van het bestuur van de natie, leidde Mustafa Kemal Ataturk (meestal gewoon bekend als Ataturk) de creatie van speciale wetgeving om Hagia Sophia om te vormen tot een openbaar museum.5 De moskee werd in 1931 gesloten voor het publiek en vier jaar later heropend als museum.

Sindsdien trekt ze duizenden toeristen per dag en genereert ze een indrukwekkende inkomstenstroom uit de entreegelden. Actievoerders voor de restauratie van de Aya Sofia hebben lang betoogd dat veel te weinig van de opbrengst van die entreegelden wordt teruggesluisd naar restauratie-inspanningen om de met roet besmeurde muren schoon te maken, de met pleisterwerk bedekte mozaïeken bloot te leggen en de funderingen te verstevigen om ze te beschermen tegen verdere schade door aardschokken.

Enigszins wonderbaarlijk heeft het grotendeels de vele aardbevingen doorstaan die een groot deel van de rest van de stad op verschillende tijdstippen hebben verwoest. En hoewel het niet helemaal ongeschonden uit de strijd is gekomen, is de schade grotendeels oppervlakkig gebleven.

En terug naar een moskee

In juli 2020 trok een Turkse rechtbank de status van Hagia Sophia als museum in. Minuten later ondertekende de Turkse president Recep Tayyip Erdogan een decreet dat de weg vrijmaakte voor Hagia Sophia om weer een moskee te worden.

Foto’s van Hagia Sophia

Wat u moet weten voordat u gaat

• Hagia Sophia is geopend van maandag tot zaterdag, van 9 tot 7 in de zomer en van 9 tot 5 in de winter. Toegangskaartjes zijn 30TL voor volwassenen. Meer info. Hagia Sophia is een van de deelnemers aan de Museum Pass.
• Als een van Istanbul’s meest populaire toeristische attracties, het wordt druk, en er kunnen lange rijen voor het loket. Naast het loket zijn een paar geautomatiseerde kiosken waar u kaartjes met een creditcard kunt kopen. De Museum Pass is ook een goede manier om de wachtrij over te slaan. Als u tijdens de openingstijd gaat, bent u niet verzekerd van een snelle rij, maar het is vaak een veiliger gok dan later op de dag te gaan.
• Het interieur bevindt zich midden in een meerjarig conserverings- en restauratieproces. Verwacht een aantal vrij uitgebreide steigers in de grote zaal.
• Het is een museum, maar er is niet veel in de vorm van tekst uitleg over wat je aan het bekijken bent. Een gidsje is wel handig. Er zijn ook veel gidsen die hun diensten aanbieden net buiten de ingang. Sommige zijn goed, andere niet, dus het is erg hit and miss.
• Omdat het niet langer een functionerende moskee is, is het niet nodig om je schoenen uit te doen als je binnenkomt. Dat is maar goed ook, want de vloer is van steen en in de winter is het binnen niet verwarmd.
• De graftomben van de Sultans maken deel uit van de Hagia Sophia, maar hebben een aparte ingang aan de zijkant van het complex. Meer informatie vindt u hier.
• Hagia Sophia’s officiële website