Het'is maar nep-geloof: hoe om te gaan met een samenzweringstheoreticus

Tenzij je het afgelopen jaar op een stille retraite bent geweest, heb je vrijwel zeker de geruchten gehoord – dat de pandemie een uitgebreide hoax is, of dat het virus is gecreëerd als een Chinees wapen, of dat gevaarlijke elites proberen de ouderen uit te roeien en een nieuwe wereldorde te vestigen, of dat de symptomen worden veroorzaakt door 5G.

Het is al verontrustend genoeg om deze ideeën op sociale media te zien. Maar als je ze hoort van je familie, je vrienden, of een toevallige kennis, is het nog moeilijker om te weten hoe te reageren. Je zult natuurlijk moeite hebben om de meest toegewijde gelovigen te overtuigen, maar hoe zit het met mensen die alleen maar flirten met de ideeën?

Deze moeilijke gesprekken zullen alleen maar toenemen nu er een nieuw vaccin aan de horizon staat. Bepaalde niches van het internet zijn al wijdverbreid met de “plandemie”-theorie, die beweert dat de verspreiding van het virus is ontworpen om veel geld te verdienen voor farmaceutische bedrijven en de filantroop Bill Gates (wiens liefdadigheidsinstelling veel van de inspanningen financiert). Dit idee is al vele malen ontkracht, terwijl er goede aanwijzingen zijn dat samenzweringstheoretici zoals David Icke zelf enorme winsten maken met het verspreiden van onjuiste informatie. Het gevaar is natuurlijk dat hun ideeën mensen zullen ontmoedigen om het vaccin te nemen, waardoor ze kwetsbaar blijven voor de echte ziekte.

Aangezien veel complottheorieën voortkomen uit gevoelens van onzekerheid en angst, zal een boze discussie de ideeën alleen maar versterken, en openlijk belachelijk maken is nog minder constructief (zie het panel hieronder). In plaats daarvan, zo blijkt uit het onderzoek, moet je proberen je te richten op de retorische apparaten en overtuigingskunstjes die in eerste instantie zijn gebruikt om de ideeën te verspreiden. “Mensen lijken ontvankelijk voor u die de manieren blootlegt waarop ze mogelijk zijn gemanipuleerd,” legt Dr. Sander van der Linden van de Universiteit van Cambridge uit, die baanbrekend onderzoek heeft gedaan naar de verspreiding van verkeerde informatie en de manieren om het te stoppen.

Helaas gebruiken de exponenten van deze samenzweringstheorieën vaak dezelfde retorische apparaten, en een vertrouwdheid met deze argumenten zal u helpen om beleefd de gebrekkige redenering achter veel verschillende vormen van verkeerde informatie te articuleren. Lees verder om de vijf meest voorkomende drogredenen van complottheorieà “n te ontdekken, en de beste manieren om te reageren.

1. Op jacht naar een onzichtbare draak
In een gedenkwaardig gedachte-experiment beschreef de astrofysicus en schrijver Carl Sagan hoe hij een bezoeker meenam om een vuurspuwende draak in zijn garage te bekijken. Bij binnenkomst was de bezoeker verbaasd een lege ruimte aan te treffen – maar Sagan antwoordde dat hij gewoon vergeten was te vermelden dat de draak onzichtbaar was. De bezoeker besluit dan een zak meel op de grond te gooien om de omtrek van de draak te traceren – om tot de ontdekking te komen dat dit geen nut zal hebben omdat de draak boven de grond zweeft. Wanneer de bezoeker voorstelt een infraroodcamera te gebruiken, krijgt hij te horen dat de vlammen van de draak niet warmtegevoelig zijn. Er is met andere woorden geen manier om het bestaan van de draak te bewijzen of te ontkrachten.

Dit soort argumentatie staat bekend als special pleading; je verplaatst in wezen de doelpalen wanneer iemand vraagt om bewijs om je punt te bewijzen – een tactiek die veel wordt gebruikt in veel samenzweringstheorieën.

Bij wetenschappelijke resultaten is het gebruikelijk dat nieuwe bevindingen aan andere onderzoekers worden voorgelegd om de methoden en resultaten kritisch te onderzoeken voordat ze in een tijdschrift als Nature, The Lancet, enz. worden gepresenteerd – een proces dat bekend staat als peer review. Maar als u bijvoorbeeld zou vragen waarom er geen geloofwaardig onderzoek bestaat dat de gevaren van vaccins of het verband tussen 5G-netwerken en Covid-19-symptomen bij mensen aantoont, zou u wellicht te horen krijgen dat er een gezamenlijke inspanning wordt geleverd om te voorkomen dat dergelijk bewijs wordt vrijgegeven. Sterker nog, de afwezigheid van betrouwbaar bewijs wordt zelf als een bewijs van deze samenzwering gezien. Het feit dat belangrijke wetenschappelijke instellingen over de hele wereld de “mainstream” visie steunen, laat alleen maar zien hoe goed de doofpot is geweest.

Net als Carl Sagan’s onzichtbare, warmteloze, onstoffelijke draak, betekent dit speciale pleidooi dat deze misinformatie nooit kan worden vervalst in de ogen van de samenzweringstheoreticus. Als je met een dergelijke redenering wordt geconfronteerd, kun je je afvragen hoe waarschijnlijk het is dat zo’n wijdverspreide samenzwering over zo veel organisaties in zo veel landen wordt georganiseerd zonder sporen na te laten. Veel mensen zouden er immers baat bij hebben het complot te ontmaskeren – als het door goed bewijs werd ondersteund. (Voor een tijdschrift of krant zou het de grootste primeur zijn sinds Watergate – een waarlijk wereldveranderend stuk onderzoeksjournalistiek). Het kan ook de moeite waard zijn om te vragen wat voor soort bewijs uw kennis van gedachten zou doen veranderen – een eenvoudige vraag die kan helpen om het feit te benadrukken dat de theorie in wezen niet-bewijsbaar is.

2. Valse autoriteit
Als ze geen solide wetenschappelijk bewijs kunnen presenteren, kunnen samenzweringstheoretici indrukwekkend klinkende getuigen noemen die hun wereldbeeld lijken te onderschrijven.

Een snelle zoektocht op Google zal onthullen dat veel van deze namen (of hun veronderstelde geloofsbrieven) volledig nep zijn. Een andere mogelijkheid is dat het pratende hoofd een echt persoon is met enige expertise, maar niet op het relevante gebied – en toch wordt zijn mening afgeschilderd als de gezaghebbende mening. Een samenzweringstheoreticus kan bijvoorbeeld een huisarts of een chirurg vinden die bereid is te beweren dat het virus een hoax is voor een paar minuten bekendheid. Maar het is de moeite waard om je af te vragen of die schurkenfiguur even geloofwaardig is als de duizenden getrainde virologen die de structuur van het virus hebben bestudeerd of de epidemiologen die de verspreiding ervan hebben onderzocht.

Je ziet bijvoorbeeld artikelen van Vernon Coleman. Als voormalig huisarts lijkt hij enige geloofsbrieven te hebben, maar hij heeft een geschiedenis van het steunen van pseudowetenschappelijke ideeën, waaronder verkeerde informatie over de oorzaken van Aids. David Icke heeft video’s gehost van Barrie Trower, een vermeende expert op het gebied van 5G die in werkelijkheid leraar is op een middelbare school. En Piers Corbyn citeert rapporten van het Centre for Research on Globalisation, dat indrukwekkend klinkt maar werd opgericht door een 9/11 samenzweringstheoreticus.

Ten slotte overdrijven sommige samenzweringstheoretici de debatten tussen deskundigen onderling sterk. Niet alle epidemiologen zullen het eens zijn over de beste maatregelen om de verspreiding van het virus tegen te gaan, maar deze onenigheid mag niet worden gebruikt om het idee te rechtvaardigen dat de hele pandemie door de overheid is opgezet voor een snood doel.

Overweeg de zogenaamde Great Barrington Declaration, een online document waarin wordt betoogd dat we moeten streven naar kudde-immuniteit, terwijl we kwetsbare mensen beschermen tegen infectie. De auteurs van het origineel zijn drie wetenschappers, maar de verklaring ging vergezeld van een petitie die de geloofsbrieven van de ondertekenaars niet verifieerde, van wie velen valse namen gebruikten of echte mensen zijn zonder expertise op dit gebied. In werkelijkheid vertegenwoordigt het document een mening uit de marge, die niet wordt ondersteund door het meeste epidemiologische onderzoek, en duizenden andere onderzoekers hebben het uitgangspunt van hun argument dat kudde-immuniteit haalbaar is zonder vaccin verworpen. Uit de verklaring blijkt zeker geen wijdverbreide onenigheid onder echte deskundigen, maar toch wordt ze vaak aangehaald door professionele samenzweringstheoretici zoals David Icke en “lockdown sceptici” zoals Toby Young en Allison Pearson.

De tabaksindustrie maakte in de jaren zeventig met veel succes gebruik van deze tactiek, met advertenties waarin nepdeskundigen en malafide wetenschappers werden geciteerd die de schadelijke effecten van roken in twijfel trokken.

“Het is een zeer overtuigende vorm van desinformatie”, zegt prof. John Cook, een expert op het gebied van “wetenschapsontkenning” aan de George Mason University. Gelukkig heeft hij ontdekt dat mensen voorlichten over de geschiedenis van deze veelvoorkomende misleidende tactiek mensen later sceptischer kan maken ten opzichte van andere nepdeskundigen.

3. Toeval of geheime operaties?
In september van dit jaar had de voormalige Republikeinse congreskandidate DeAnna Lorraine een beangstigende openbaring. “Ik vind het heel interessant hoe de show The Masked Singer in januari 2019 in Amerika kwam, iets meer dan een jaar voordat ze ons allemaal in maskers begonnen te dwingen. Het is bijna alsof ze het publiek begonnen te conditioneren dat maskers ‘normaal’ en ‘cool’ waren,” schreef ze op Twitter. “De media is demonisch.”

De meeste mensen hadden het gezonde verstand om Lorraine’s theorie te verwerpen, maar deze neiging om een soort oorzakelijk verband te claimen vanuit een willekeurig toeval heeft geboorte gegeven aan veel andere ongegronde ideeën. “Samenzweringstheoretici hebben de neiging om een kern van waarheid te nemen en er vervolgens een ander verhaal omheen te gieten,” zegt Van der Linden.

Het feit dat 5G ongeveer tegelijk met het coronavirus arriveerde, bijvoorbeeld, is geen bewijs dat de elektromagnetische golven ervan de ziekte veroorzaakten. Zoals Cook erop wijst, arriveerde het personage Baby Yoda ook eind 2019 – maar wie zou beweren dat hij wijdverspreide ziekte had veroorzaakt?

Het probleem van het te veel lezen van toevalligheden zou kunnen verklaren waarom veel mensen nog steeds geloven dat het MMR-vaccin tot autisme kan leiden. We weten nu dat het oorspronkelijke artikel van Andrew Wakefield waarin het verband werd gelegd, frauduleus was en gebaseerd op vervalste gegevens. Het probleem is dat de typische tekenen van autisme vaak duidelijker worden in het tweede jaar van een kind, rond dezelfde tijd dat het vaccin wordt toegediend. Dit is gewoon toeval, maar sommige mensen geloven dat het bewijs is voor de theorie – ondanks het feit dat grote studies herhaaldelijk hebben aangetoond dat autisme niet vaker voorkomt bij gevaccineerde kinderen dan bij niet-gevaccineerde kinderen.

Op dezelfde manier krijgt u misschien berichten over Bill Gates die de mogelijkheid van een wereldwijde pandemie lang voor 2020 bespreekt – wat sommigen, zoals Piers Corbyn, hebben opgevat als bewijs voor de “plandemie”-theorie. In werkelijkheid is het risico dat een nieuwe ziekte in omloop komt al vele jaren een ernstig punt van zorg, en veel organisaties, niet alleen de liefdadigheidsinstellingen van Gates, hebben zich daarop voorbereid. In dit geval zou je net zo goed kunnen wijzen op de film Contagion uit 2011 en beweren dat regisseur Steven Soderbergh de hele zaak heeft gepland.

4. Valse gelijkwaardigheid
Wanneer je een analogie hoort tussen twee afzonderlijke scenario’s, moet je je ervan bewust zijn dat je appels met peren vergelijkt.

Je hebt misschien het argument gehoord dat “we elk jaar duizenden doden hebben door auto-ongelukken – toch sluiten we het land niet af om die te voorkomen”. Het probleem is natuurlijk dat auto-ongelukken niet besmettelijk zijn, terwijl een virus dat wel is, wat betekent dat het aantal besmette mensen exponentieel kan groeien tot het de gezondheidsdienst overweldigt. Hoewel er een genuanceerd debat kan zijn over de meest effectieve manieren om dat scenario te voorkomen, worden dit soort valse analogieën gebruikt om de noodzaak om besmetting te voorkomen volledig te verwerpen, waardoor de samenzweringstheoreticus een meer sinistere bedoeling kan toekennen aan alle nieuwe maatregelen.

Cook zegt dat dit een van de meest gebruikte drogredenen is, maar het is gemakkelijk te identificeren. “Kijk naar de verschillen tussen de twee dingen die vergeleken worden, en als dat verschil belangrijk is voor de conclusies, dan is het een valse gelijkwaardigheid.”

5. Het gedachte-afbrekende cliche
Ik besprak onlangs de exponentiële groei van de besmetting met een lid van mijn eigen familie. Hij was sceptisch. “Je kunt alles bewijzen met gegevens,” zei hij tegen me. “Het zijn allemaal leugens, verdomde leugens en statistieken.” Dit staat bekend als een gedachte-afbrekend cliche, waarbij een spreekwoord of gezegde wordt gebruikt om verdere discussie over een punt te beëindigen zonder op het argument zelf in te gaan.

Op dit punt is het waarschijnlijk tijd om de discussie voor een andere dag te laten rusten. Zoals Van der Linden opmerkt, gaat het erom de mogelijkheid van een verdere open dialoog in stand te houden. “We moeten herhaalde gesprekken voeren in een omgeving van wederzijds respect.” Om een ander cliché te citeren, is het soms het beste om het eens te zijn om het oneens te zijn.

De kunst van het pre-suasion

Als je iemand op andere gedachten wilt brengen, moet je denken aan “pre-suasion” – in wezen, het wegnemen van de reflexieve mentale blokkades die ervoor kunnen zorgen dat ze je argumenten afwijzen.

De eerste stap is het vaststellen van empathie. “Vaak zijn deze mensen ergens erg bezorgd over en is deze kwestie belangrijk voor hen,” zegt prof. Karen Douglas, een psycholoog die samenzweringstheorieën bestudeert aan de Universiteit van Kent. “Het zou niet constructief zijn om op een vijandige manier het gesprek in te gaan, want dat delegitimeert hun bezorgdheid en kan hen nog meer vervreemden.”

Douglas adviseert dat je de moeite doet om de oorsprong van hun overtuigingen te begrijpen, een standpunt dat ook Cook huldigt. “Je wilt dat iemand verwoordt wat hij denkt, en waarom hij het denkt, op een niet-confronterende manier,” zegt hij. Als je de theorieën beschrijft, hebben ze misschien al een aantal tegenstrijdigheden en gaten in de logica opgemerkt. Zo niet, dan ben je in ieder geval in een beter geïnformeerde positie om een constructieve discussie te beginnen.

Het kan de moeite waard zijn om te erkennen dat bepaalde samenzweringen – zoals Watergate – in het verleden hebben plaatsgevonden, maar ze werden ondersteund door onweerlegbaar bewijs in plaats van geruchten en veronderstellingen. “Het kan het wereldbeeld van mensen valideren,” zegt Van der Linden. En dat, zegt hij, kan een “toegangspoort” bieden waardoor ze meer openstaan voor je argumenten.

Je zou het ook kunnen hebben over mensen binnen de “beweging” die inmiddels van mening zijn veranderd. Er zijn nu bijvoorbeeld veel verslagen van voormalige Covid-19-ontkenners die sindsdien de ziekte hebben opgelopen en hun vroegere overtuigingen hebben afgezworen – en hun ervaringen kunnen overtuigender zijn dan uw eigen meningen.

David Robson is een wetenschapsschrijver en auteur van The Intelligence Trap: Revolutionise Your Thinking and Make Wiser Decisions (Hodder & Stoughton £9.99). Om een exemplaar te bestellen ga naar guardianbookshop.com. Bezorgkosten kunnen van toepassing zijn