Joodse feestdagen: Chanoeka

Canoeka, het Joodse feest van de herinwijding, ook bekend als het feest van de lichten, is een achtdaags feest dat begint op de 25e dag van de Joodse maand Kislev.

Canoeka is waarschijnlijk een van de bekendste Joodse feestdagen, niet vanwege een grote religieuze betekenis, maar vanwege de nabijheid van Kerstmis. Veel niet-joden (en zelfs veel geassimileerde joden!) beschouwen deze feestdag als het joodse kerstfeest, en nemen veel van de kerstgebruiken over, zoals het uitgebreid geven van geschenken en het versieren. Het is bitter ironisch dat deze feestdag, die zijn wortels heeft in een revolutie tegen assimilatie en onderdrukking van de Joodse religie, de meest geassimileerde, seculiere feestdag op onze kalender is geworden.

Het verhaal van Chanukah begint in de regeerperiode van Alexander de Grote. Alexander veroverde Syrië, Egypte en Judea, maar stond toe dat de mensen onder zijn controle hun eigen religies bleven naleven en een zekere mate van autonomie behielden. Onder deze relatief welwillende heerschappij assimileerden veel Joden en namen veel van de Hellenistische cultuur over, inclusief de taal, gewoonten, kleding, enz., op ongeveer dezelfde manier als de Joden in Amerika zich vandaag de dag in de seculiere Amerikaanse samenleving mengen.

Meer dan een eeuw later kreeg een opvolger van Alexander, Antiochus IV, de controle over de regio. Hij begon de Joden ernstig te onderdrukken door een hellenistische priester in de Tempel te plaatsen, Joden af te slachten, het belijden van de Joodse godsdienst te verbieden en de Tempel te ontheiligen door het offeren van varkens (een niet-kosjer dier) op het altaar te eisen. Twee groepen verzetten zich tegen Antiochus: een in principe nationalistische groep onder leiding van Mattathias de Hasmonee en zijn zoon Juda Maccabee, en een religieuze traditionalistische groep die bekend staat als de Chasidim, de voorlopers van de Farizeeën (geen direct verband met de moderne beweging die bekend staat als het Chasidisme). Zij bundelden hun krachten in een opstand tegen zowel de assimilatie van de Hellenistische Joden als de onderdrukking door de Griekse regering van de Seleuciden. De Tempel werd toen opnieuw ingewijd; dit is het Chanoeka-mirakel dat in de Boeken van Makkabeeën wordt gevonden.

Volgens de overlevering, zoals opgetekend in de Talmoed, was er op het moment van de herinwijding nog maar heel weinig olie over die niet door de Grieken was verontreinigd. Olie was nodig voor de menora (kandelaar) in de Tempel, die iedere nacht de hele nacht moest branden. Er was slechts genoeg olie om één dag te branden, maar op wonderbaarlijke wijze brandde het acht dagen lang. Dit was het andere wonder van Chanoeka en de reden waarom wij het feest acht dagen lang vieren.

Rabbinaal gezien is Chanoeka een minder belangrijke religieuze feestdag op gelijke voet met het minder bekende Purim. Chanoeka wordt niet genoemd in de Joodse Schrift; het verhaal wordt verteld in de Boeken van de Makkabeeën.

De feestdag wordt religieus gevierd door kaarsen of olie aan te steken om de wonderen te herdenken. Ze worden in de Chanoeka-menora of Chanoekia geplaatst. Veel mensen verwijzen ten onrechte naar de Chanoekia als een menora. De naam menorah wordt alleen gebruikt om de zevenarmige kandelaar aan te duiden die in de Joodse Tempel stond. De Chanoekia bevat negen kaarsen: één voor elke nacht, plus een sjamasj (dienaar) op een andere hoogte. Op de eerste nacht wordt één kaars helemaal rechts geplaatst. De sjamasj-kaars wordt aangestoken en drie brakhot (zegeningen) worden gereciteerd: l’hadlik neir (een algemeen gebed over kaarsen), she-asah nisim (een gebed waarin G-d bedankt wordt voor het verrichten van wonderen voor onze voorouders in deze tijd), en shehekhianu (een algemeen gebed waarin G-d bedankt wordt voor het feit dat hij ons deze tijd van het jaar laat bereiken). De eerste kaars wordt dan aangestoken met de sjamasj-kaars, en de sjamasj-kaars wordt in zijn houder geplaatst. De kaarsen mogen na minimaal een half uur vanzelf uitbranden. Elke nacht wordt er van rechts naar links (zoals in het Hebreeuws) een kaars bijgezet. De kaarsen worden van links naar rechts aangestoken (omdat je het nieuwere eerst eer aandoet).

Omwille van de wet die het aansteken van vuur op Sjabbat verbiedt, worden de Chanoeka-kaarsen op vrijdagavond vóór de Sjabbat-kaarsen aangestoken, en worden ze op zaterdagavond na Havdalah aangestoken. De volgende zegeningen worden uitgesproken:

Gezegend zijt Gij, onze God, Schepper van tijd en ruimte, die ons leven verrijkt met heiligheid en ons opdraagt de Chanoeka-lichten aan te steken.

Baruch atah adonai eloheinu melech ha’olam asher kid’shanu b’mitzvotav v’tzivanu l’hadlik neir shel Chanukkah.

Gezegend zijt Gij, onze God, Schepper van tijd en ruimte, die wonderen verricht voor onze voorvaderen, in de dagen van lang geleden en in deze tijd.

Baruch atah adonai eloheinu melech ha’olam she’asah nisim la’avoteinu bayamim haheim baz’man hazeh.

Op de eerste nacht wordt ook de Shehecheyanu-zegen gereciteerd.

Waarom de sjamasj-kaars? De Chanoeka-kaarsen zijn alleen voor het plezier; het is ons niet toegestaan ze te gebruiken voor enig productief doel. We houden een extra in de buurt (de sjamasj), zodat als we iets nuttigs met een kaars moeten doen, we niet per ongeluk de Chanoeka-kaarsen gebruiken. De sjamasj-kaars staat op een andere hoogte, zodat hij gemakkelijk te herkennen is als de sjamasj.

Het is traditioneel om op deze feestdag gefrituurd voedsel te eten, vanwege de betekenis van olie voor de feestdag. Onder Asjkenazische Joden omvat dit gewoonlijk latkes (uitgesproken als “lot-kuhs” of “lot-keys”, afhankelijk van waar je grootmoeder vandaan komt), of “aardappelpannenkoeken”. Het is ook gebruikelijk om donuts te eten, het traditionele voedsel van Israël dat bekend staat als sufganiyot.

Het geven van cadeaus is geen traditioneel onderdeel van de feestdag. In Noord-Amerika is het geven van geschenken echter, vanwege de nabijheid van Kerstmis, een belangrijk aspect van de feestdag geworden. Traditioneel geeft men alleen gelt, Jiddisch voor geld, maar in plaats van echt geld worden er chocolademunten gegeven om de feestdag extra zoet te maken. Chanoeka gelt is een Joods gebruik dat zijn oorsprong vindt in de Talmoed: “De Talmoed stelt dat zelfs een zeer arm persoon Chanoeka-lichten moet aansteken, zelfs als hij het zich niet kan veroorloven. Een persoon zonder geld is verplicht om ‘op deuren te kloppen’ totdat hij genoeg heeft verzameld om ten minste één kaars te kopen voor elke nacht van Chanukah. Het Torah-concept van liefdadigheid – tzedakah – vereist dat we de ontvanger op de meest waardige manier helpen. Daarom ontstond de gewoonte om tijdens Chanoeka geld te schenken, zodat iemand die extra geld nodig heeft voor Chanoeka-kaarsen, dit kan ontvangen in de vorm van ‘Chanoeka Gelt.’

Een andere traditie van de feestdag is het spelen van dreidel, een gokspel dat gespeeld wordt met een vierkant blad. De meeste mensen spelen om luciferstokjes, centen, M&Ms of chocolademunten. Een dreidel wordt gemarkeerd met de volgende vier Hebreeuwse letters: Nun, Gimmel, Heh en Shin. Op Israëlische dreidels staat geen Shin maar een Peh, dat staat voor Po, wat hier betekent. Dit zou staan voor de Hebreeuwse uitdrukking “nes gadol hayah sham,” een groot wonder dat daar gebeurde. In werkelijkheid staat het voor de Jiddische woorden nit (niets), gantz (alles), halb (de helft) en shtell (zetten), wat de regels van het spel zijn! Er zijn enkele variaties in de manier waarop mensen het spel spelen, maar zoals ik het geleerd heb, doet iedereen er één muntje in. Een persoon draait de dreidel. Op Nun gebeurt er niets; op Gimmel (of, zoals wij het als kinderen noemden, “gimme!”), krijg je de hele pot; op Heh, krijg je de helft van de pot; en op Shin, doe je er één in. Als de pot leeg is, doet iedereen er een in. Blijf spelen tot één persoon alles heeft. Verdeel het dan opnieuw, want niemand houdt van een arme winnaar.

Er zijn veel Hebreeuwse Chanukah liederen, waarvan het bekendste Maoz Tzur of Rock of Ages is, dat het verhaal vertelt van Gods bevrijding, het hoofdthema van Chanukah. Minder traditioneel, maar meer amusant, zijn de vier versies van Adam Sandler’s Chanukah Song, waarin wordt verwezen naar beroemdheden die Joods zijn.