Antônio Vieira (1608-1697) był głównym oratorem w Imperium Portugalskim w XVII wieku i obrońcą żydowskich, rdzennych i czarnych Amerykanów przed wyzyskiem i prześladowaniami w imperium.
Antônio Vieira urodził się w Lizbonie 6 lutego 1608 roku, w rodzinie o skromnych środkach. Jego ojciec otrzymał posadę rządową w Salvadorze (Bahia), stolicy Brazylii, dokąd rodzina przeniosła się w 1614 roku. Antônio uczył się w miejscowym kolegium jezuickim i udowodnił, że jest bardzo dobrym uczniem. W 1623 r. wstąpił do Towarzystwa Jezusowego, a 11 lat później otrzymał święcenia. Wykładał teologię w kolegium jezuickim, a jednocześnie zyskał reputację najbardziej błyskotliwego oratora w Brazylii.
Powróciwszy do Lizbony w 1641 roku, Vieira szybko stał się powiernikiem króla Jana IV, który wysłał go na wiele ważnych i delikatnych misji dyplomatycznych do Hagi, Paryża i Rzymu. Dyplomacja portugalska była niezwykle złożona, ponieważ Portugalia ogłosiła niepodległość od Hiszpanii w 1640 roku po 60 latach unii, a Holendrzy okupowali północno-wschodnią Brazylię od 1630 roku. Podobnie jak większość Portugalczyków w tym okresie, Vieira uważał Hiszpanię za groźniejszego z dwóch wrogów imperium i był skłonny udobruchać Holendrów, przyznając im Pernambuco w zamian za wsparcie przeciwko sąsiedniej Hiszpanii. Brazylijczycy odrzucili sugestie o jakichkolwiek ustępstwach i udało im się, z niewielką pomocą Portugalii, wypędzić Holendrów z północno-wschodniej Brazylii w 1654 r.
Ojciec Vieira często wygłaszał kazania na dworze. Jego niezwykle popularne kazania przyciągały tłumy w Portugalii, podobnie jak wcześniej w Brazylii. W tamtych czasach ambona była miejscem, z którego można było zarówno informować społeczeństwo, jak i wpływać na opinię publiczną. Kazania dotyczyły nie tylko tematów religijnych. Vieira twardo bronił odzyskania przez Portugalię niepodległości i przepowiadał cesarstwu wspaniałą przyszłość. Skrajny patriotyzm był jedną z głównych cech przenikających jego oratorstwo. W wielu kazaniach, zarówno w Brazylii, jak i w Portugalii, bronił Nowych Chrześcijan (Żydów, których zmuszono do przyjęcia chrześcijaństwa i którzy byli stałym obiektem zainteresowania Inkwizycji) i apelował o wolność rdzennych Amerykanów i czarnych niewolników, a także o ich sprawiedliwe traktowanie. W jednym z płomiennych kazań wygłoszonych w Brazylii Vieira zapytał retorycznie: „Czy może być większy brak zrozumienia lub większy błąd w ocenie między ludźmi niż to, że ja uważam, iż muszę być twoim panem, ponieważ urodziłem się dalej od słońca, a ty musisz być moim niewolnikiem, ponieważ urodziłeś się bliżej niego?”. Było to pytanie rewolucyjne jak na XVII wiek. Wiele społecznych poglądów tego jezuity znacznie wyprzedzało jego czasy.
W 1652 roku Vieira powrócił do Brazylii, tym razem zamieszkując w Maranhão, północnym regionie, w którym wciąż żyły duże liczby rdzennych Amerykanów. Poświęcił się działalności misyjnej wśród nich. W tym regionie koloniści nadal wykorzystywali, a nawet zniewalali tych tubylców jako jedyne łatwo dostępne źródło siły roboczej. Vieira energicznie bronił wolności tych Indian, protestując przed Koroną przeciwko brutalnemu zniewoleniu poddanych w Nowym Świecie. Jego żarliwe błagania poruszyły królewskie sumienie i skłoniły monarchę do wydania nowych, bardziej rygorystycznych praw chroniących tubylców. Wściekli koloniści, obawiając się utraty swoich pracowników, wydalili Vieirę z Maranhão w 1661 r.
Powróciwszy do Lizbony, Vieira stanął przed Inkwizycją, podejrzliwą wobec jego obrony Nowych Chrześcijan, tolerancji wobec Żydów i przepowiedni przyszłości. Inkwizycja więziła go do 1667 roku, kiedy to dzięki politycznemu zamachowi stanu jego przyjaciele zdołali go uwolnić. W następnym roku Korona w pełni go ułaskawiła. Wyjechał do Rzymu, aby bronić sprawy portugalskich Żydów. Tam szybko zyskał sławę jako orator, a w pewnym okresie służył jako spowiednik królowej Szwecji Krystyny. Po powrocie do Lizbony w 1675 r. zaczął przygotowywać wydanie swoich kazań, które zostały wydrukowane w 16 tomach w latach 1679-1748. W 1681 roku popłynął z powrotem do Brazylii, kraju, który darzył wielką miłością. Zmarł 18 lipca 1697 r. w Salvadorze, ślepy i głuchy, ale nadal sprawny umysłowo.
Dalsza lektura
Na temat Vieiry jest bardzo niewiele w języku angielskim. Mary C. Gotaas, Bossuet i Vieira (1953), jest studium stylów literackich francuskich i brazylijskich księży. Na temat tła historycznego zob. Caio Prado, The Colonial Background of Modern Brazil (przeł. 1967). □