Anouilh, Jean

BOREN: 1910, Cérisole, Frankrijk

DOOD: 1987, Lausanne, Zwitserland

NATIONALITEIT: Frans

GENRE: Toneelstukken

MAJORRE WERKEN:
Reiziger zonder Bagage (1937)
Thieves’ Carnival (1938)
Antigone (1942)
Invitation to the House (1947)
The Waltz of the Toreadors (1952)
The Navel (1981)

Overview

De Franse toneelschrijver Jean Anouilh was een volleerd vakman. Hij wordt beschouwd als een van de belangrijkste en invloedrijkste twintigste-eeuwse Franse dramaturgen. Zijn leven en zijn benadering van de literatuur waren verre van alledaags. Terwijl de meeste Franse dramaturgen uit de jaren dertig en veertig niet alleen voor het toneel schreven, maar ook poëzie, romans of essays schreven, concentreerde Anouilh zich uitsluitend op het schrijven voor het toneel. Anouilh’s andere onderscheidende kenmerken zijn dat hij beweerde apolitiek te zijn en het feit dat hij zelden formeel commentaar op zijn werk gaf. Hij wijdde zich niet aan filosofische uitwijdingen of theoretische beschouwingen over drama, maar zwoegde in plaats daarvan op de exacte bewoordingen, gebaren en situaties van zijn personages.

Werken in biografisch en historisch verband

De roep van het theater Jean Anouilh werd geboren in Cérisole, bij Bordeaux, op 23 juni 1910. Zijn vader, kleermaker

, en zijn moeder, violiste in een orkest, hebben hem ongetwijfeld hun respect voor het ambacht en de liefde voor kunst bijgebracht, die hij waarschijnlijk heeft overgenomen tijdens de uren die hij met zijn moeder in het theater doorbracht. Anouilh genoot zijn lagere en middelbare schoolopleiding in Parijs, waar hij later anderhalf jaar rechten studeerde. In 1929 ging hij werken voor een reclamebureau, waar hij twee jaar lang reclame- en komische filmscenario’s schreef.

Van jongs af aan was Anouilh gefascineerd door het toneel. Hij bezocht regelmatig theaters en schreef al toneelstukken toen hij twaalf jaar oud was. Na een periode in het leger, werkte hij als secretaris van de gerespecteerde acteur en regisseur Louis Jouvet. Hij trouwde met Monelle Valentin, een actrice die later de rollen van veel van Anouilh’s heldinnen zou spelen. Zoals veel jongeren die van toneel houden, had hij de neiging het echte leven te verwarren met het theater, wat er in zijn eerste stukken toe leidde dat hij de inhoud opofferde aan theatraliteit. Niet afgeschrikt door Jouvet’s gebrek aan aanmoediging en door de bijna totale mislukking van zijn eerste stukken, besloot hij koppig zijn leven aan het theater te wijden.

Met het succes van Traveler without Luggage (Le voyageur sans bagages) in 1937 – geïnspireerd door het waargebeurde verhaal van een Franse soldaat uit de Eerste Wereldoorlog die geheugenverlies leed tijdens de gevechten – begon zijn populariteit gestaag te groeien gedurende de volgende twee decennia, zowel in Frankrijk als daarbuiten. Anouilh was diep onder de indruk van de toneelstukken van Jean Giraudoux en Luigi Pirandello, die braken met de traditie van het realistische theater. Hij herkende de waarde van poëzie, illusie, fantasie en ironie als een middel om

basiswaarheden over het menselijk leven te verbeelden. Hij was ervan overtuigd dat de essentie van het theater en de kwaliteit van het doen alsof de menselijke pretentie en zelfbedrog weerspiegelen, een overtuiging die hem ertoe bracht de kunstmatigheid van het theater uit te buiten om de valsheid van menselijke motieven en de zogenaamd nobelste principes en sentimenten bloot te leggen.

Antigone en de Nazi bezetting Net toen Anouilh naam maakte in het Franse theater, begonnen de Nazi troepen van Duitsland – onder het commando van Adolf Hitler – de landen van West Europa te bezetten, een gebeurtenis die direct leidde tot de Tweede Wereldoorlog. Zowel de Fransen als de Engelsen verklaarden Duitsland de oorlog nadat de Nazi’s in 1939 Polen hadden ingenomen; het jaar daarop rukten de Nazi’s op naar Frankrijk, versloegen het Franse leger en namen het grootste deel van het land in handen. Een enkele regio van Frankrijk, met Vichy als zetel, bleef buiten Duitse controle als gevolg van een overeenkomst tussen de Duitsers en de Franse regering; velen in Frankrijk beschouwden dit als samenwerking met de vijand en weigerden het Vichy-regime te steunen.

Hoewel Anouilh geen uitgesproken voorstander was van het Franse verzet tegen de nazi-bezetting, wordt zijn toneelstuk Antigone (1942) vaak gezien als een allegorie van de situatie in Frankrijk in die tijd. Het stuk werd opgevoerd in Parijs tijdens de bezetting, en was daarom onderworpen aan goedkeuring en censuur door nazi-functionarissen. De opzettelijk vage verwijzingen in het stuk – evenals het feit dat het geïnspireerd was op een oud Grieks toneelstuk met dezelfde naam – zijn waarschijnlijk de redenen waarom het stuk langs de Nazi censuur kon glippen.

Adamant about Solitude Anouilh’s voortdurende preoccupatie met de technische productie van zijn toneelstukken leidde hem geleidelijk aan naar de rol van regisseur. In deze hoedanigheid produceerde hij, naast zijn eigen werken, toneelstukken die in de lijn lagen van zijn eigen opvattingen, zoals die van Molière. Volledig opgeslorpt door het theater, vermeed hij externe betrekkingen en koos in plaats daarvan voor een afgezonderd privé-leven. Zijn eerste huwelijk was voor hem pijnlijk geëindigd nadat Monelle verschillende overspelige affaires had gehad, en het duurde tot 1953 voordat hij trouwde met Charlotte Chardon, een andere actrice.

Een van zijn kinderen, Catherine, volgde ook het theaterpad als actrice, met hoofdrollen in verschillende producties van haar vader. Zij zou later in haar biografie in sympathieke bewoordingen over haar vader schrijven, en hem afschilderen als een teruggetrokken schrijver, en een kleurenblinde, bijziende man die zichzelf nooit knap vond. Hij was ook, schreef ze, een liefhebbende vader en echtgenoot die zijn gezin overmatig beschermde.

Een ijverige werker, Anouilh werkte dagelijks aan zijn vak volgens een strak schema. Hij was terughoudend om ver van huis te reizen en vroeg zijn familie om voor hem de noodzakelijke reizen te maken. Catherine Anouilh schrijft dat haar vader, buiten zijn gezinsleven en werkregime, een eenzame man was die zich op zijn gemak voelde met slechts een paar goede vrienden. Hij had een morbide verlegenheid, vooral tegenover vreemden, die hem in het openbaar tot paniek kon brengen. Zelfs Anouilh’s naaste vrienden wisten weinig van zijn privé-leven. De mysterieuze toneelschrijver, die altijd zijn privacy beschermde en zelden interviews gaf, schreef in 1946 in een brief aan de Belgische criticus Hubert Gignoux: “Ik heb geen biografie en daar ben ik erg blij om. De rest van mijn leven, zolang God het wil, zal mijn persoonlijke zaak blijven, en ik zal de details ervan achterhouden.”

Een toenemend pessimisme Toch geven Anouilh’s stukken belangrijke aanwijzingen over zijn leven en zijn meest persoonlijke overtuigingen. Hij groepeerde zijn stukken in verschillende categorieën volgens hun overheersende toon-roze, zwart, briljant, schokkend, gekostumeerd, of barok. Ongeacht hun classificatie, bieden Anouilh’s werken allen een verenigde en diepgaande kijk op de menselijke conditie. Zijn karakteristieke helden zijn in wezen rebellen, die in naam van een innerlijk zuiverheidsideaal in opstand komen tegen de immorele eisen van familie, sociale positie of hun verleden. Toch maken de pogingen van zijn vroege helden om aan de werkelijkheid te ontsnappen in de meeste latere stukken plaats voor een diepe bitterheid, veroorzaakt door het besef dat er geen ontsnapping mogelijk is.

LITERARIUM EN HISTORISCHE CONTEMPORARARTIJEN

Anouilhs beroemde tijdgenoten zijn:

Albert Camus (1913-1960): Vooral bekend als existentieel filosoof, maar ook geassocieerd met de Absurdistische filosofie die door Anouilh werd belicht.

Omar Nelson Bradley (1893-1981): Bradley was een Amerikaanse legercommandant tijdens de Tweede Wereldoorlog wiens zorg voor zijn manschappen leidde tot zijn reputatie als de “generaal van de soldaat.”

Howard Hughes (1905-1976): Een van de rijkste mensen ter wereld, Hughes was, onder andere, een Amerikaanse vliegenier en filmproducent, wiens geestesziekte ertoe leidde dat hij een kluizenaar werd.

Alexander Fleming (1881-1955): Schotse bioloog die de Nobelprijs voor fysiologie/geneeskunde deelde voor zijn ontdekking van penicilline als antibioticum.

Gloria Steinem (1934-): Schrijfster en journaliste, Steinem is een icoon van het Amerikaanse feminisme en de rechten van de vrouw.

Anouilhs enige ontsnapping was wanneer hij tijd doorbracht in zijn elegante appartementen in Parijs of in Pully, Zwitserland, in de buurt van Lausanne, waar hij op 3 oktober 1987 overleed. Gedurende zijn lange carrière, strekte zijn niet aflatende liefde voor het toneel zich uit tot tweederangsmuzikanten en acteurs in moeilijkheden, maar ook tot mensen die zijn sympathie hadden en vaak in zijn stukken werden geportretteerd. Hij associeerde deze mensen met de benarde toestand van de massa, van de Depressietijd tot de tijd van de naoorlogse armoede. Anouilh was ontzet door de excessen van de moderne maatschappij en pessimistisch over de toekomst. Hij wilde een privé-leven waarin hij kon leven volgens zijn persoonlijke code van morele waarden en hij vermeed directe betrokkenheid bij de politieke controverses van zijn tijd. Omdat Anouilh zowel geneigd was zijn kunst zijn ideeën te laten uitdragen als zijn stem aan acteurs over te laten om zijn privacy te bewaren, zijn zijn toneelstukken zelf een weerspiegeling geworden van de man die ze componeerde. Zij portretteren heldendom onder moeilijke omstandigheden, dringen aan op de waarden van solidariteit en moed, en, bovenal, benadrukken individuele vrijheid, zelfs tegen onmogelijke kansen.

werken in literaire context

Hoewel, zoals één onderzoeker beweert, Anouilh niet kan worden verbonden met een bepaalde school of trend, en omdat hij zo privé was, kunnen geleerden alleen maar gissen wie of wat Anouilh inspireerde. Een vroege invloed was zijn vader, die zijn zoon trots op nauwgezet vakmanschap bijbracht. Zijn artistieke neigingen dankt hij wellicht aan zijn moeder, een violiste die het schamele gezinsinkomen aanvulde door in de zomer in het casino-orkest van de nabijgelegen badplaats Arcachon te spelen. Terwijl zijn vroegere werken realistische en naturalistische studies waren van een smerige en corrupte wereld, nam Anouilh later de existentialistische opvattingen van Jean-Paul Sartre over. In de theatermethodes van Louis Jouvet, Jean Giraudoux en Roger Vitrac vond Anouilh een nieuwe invalshoek voor zijn werk. De Italiaanse dramaturg Luigi Pirandello was een andere toneelschrijver wiens werk mede vorm heeft gegeven aan dat van Anouilh.

De fijne lijn tussen klucht en frons Anouilh zou af en toe de donkere en meer bedachtzame kant van zijn drama laten zien door een balans te vinden tussen klucht en ernst: Hij zei eens dat dankzij Molière, “het ware Franse theater het enige is dat niet somber is, waarin we lachen als mannen in oorlog met onze ellende en onze horror. Deze humor is een van de boodschappen van Frankrijk aan de wereld”. Van frivool en fantasievol tot serieus, Anouilh’s toneelstukken gebruiken de kunstmatigheid van het theater om kritiek te leveren op het menselijk lot – bijvoorbeeld de corrumperende macht van geld, de ongerijmdheden van de maatschappij, of de fijne kneepjes van het verval van familiebanden. Soms laat hij zijn personages een rollenspel spelen en laat hij ze de afstand tussen de sociale klassen ondergaan voordat hij ze de kracht van de liefde laat ervaren om de schijn te overwinnen. In verschillende stukken zijn dans en muziek integrale elementen van de actie. Hij bereidde zorgvuldig choreografieën en muzikale begeleidingen voor dergelijke toneelstukken voor, zodat hij ze “balletten” kon noemen. Met uitzondering van de relatief rooskleurige eindes van een paar, hebben deze werken een luchtig begin, worden geleidelijk donkerder, en eindigen dan somber.

Invloed en invloed In termen van literaire stijl is Anouilh moeilijk te categoriseren, omdat zijn werk sporen vertoont van alle belangrijke twintigste-eeuwse Franse artistieke trends. Door zijn samenwerking met veel van Frankrijks grootste kunstenaars is de complexiteit van Anouilhs werk niet verwonderlijk. Het is ook niet verwonderlijk dat Anouilh, na vijftig toneelstukken in vijftig jaar, een brede invloedssfeer heeft in zowel het verleden als het heden van het Franse theater.

Werken in kritische context

Terwijl hij met zijn werk besluiteloosheid en angst voor risico’s overwon, vatte Anouilh kritiek op zijn werk persoonlijk en met moeite op; toch werden zijn inspanningen over het algemeen goed ontvangen en als een succes beschouwd. Bovendien deed zijn werk het beter toen het opnieuw werd opgevoerd.

Antigone (1942) In première gegaan tegen het einde van de Duitse bezetting van de Tweede Wereldoorlog, was Anouilh’s herinterpretatie van Antigone een groot succes omdat het Franse publiek zich identificeerde met Antigone’s verzet tegen haar oom Creon, de heerser van Thebe. In een recensie voor Horizon merkt Germaine Brée inzichtelijk op dat de essentie van Anouilhs personages bestaat uit een “trouw aan de rol die men is toebedeeld, de aanvaarding van zichzelf in een gegeven rol ongeacht de wezenlijke absurditeit ervan”. Criticus John Edmond Harvey vat ook de kern van het conflict: “Zowel de heldin als de toeschouwer ontdekken de ware betekenis van haar rol. Haar bestemming is niet, zoals iedereen altijd heeft geloofd, om burgerlijke verplichtingen ondergeschikt te maken aan die van familie en religie. Creon laat een paar woorden vallen om het alledaagse geluk te prijzen en dan is alles voorbij: Antigone springt op deze woorden in, en in een vlaag van retoriek begrijpt zij plotseling dat het haar rol is compromissen te verwerpen, alle leven dat minder is dan volmaaktheid te verwerpen”. Voor een Frans publiek dat een paar maanden verwijderd was van de bevrijding, verhoogde de soberheid van Antigone de tragiek van Antigone’s ontkenning.

COMMON HUMAN EXPERIENCE

Hoewel Anouilh’s stijl moeilijk te categoriseren is, zijn thema’s meestal herkenbaar, omdat hij schreef over wat mensen raakt op het meest basale niveau: klasseverdeling, geldkwesties, dood. Hier volgen enkele werken van andere schrijvers die soortgelijke onderwerpen hebben verkend:

The Infernal Machine (1936), van Jean Cocteau. In dit drama maakt de toneelschrijver van het klassieke verhaal van Oedipus een tragikomedie door ironie te gebruiken waar er oorspronkelijk geen was.

No Exit (1944), van Jean-Paul Sartre. In dit bekende existentiële toneelstuk worden drie personages begeleid naar een kamer op een kelderverdieping, waar ze uiteindelijk beseffen dat “de hel andere mensen zijn.”

True West (1980), van Sam Shepard. Dysfunctionele familiedynamiek wordt tot het uiterste uitgespeeld in dit drama met een Western decor.

Literatuurreacties

1. In Antigone waarom schrijft Anouilh volgens jou in de toneelaanwijzingen dat het stuk zich “zonder historische of geografische implicaties” dient af te spelen? Hoe helpt of schaadt het ontbreken van een omgeving je bij het lezen en verbeelden van het decor?
2. Stel je voor dat jij Antigone regisseert. Welke gevoelens en ideeën zou je kunnen oproepen met bepaalde settings? Denk aan een landschap, een kasteel, een steegje en een slaapkamer. Welke setting zou je kiezen om de boodschap van het stuk over te brengen, en waarom?

BIBLIOGRAPHY

Books

Amoia, Alba, and Della Marie Alba. Jean Anouilh. New York: Macmillan, 1985.

Archer, Marguerite. Jean Anouilh. New York: Columbia University Press, 1971.

Falb, Lewis W. Jean Anouilh. New York: Frederick Ungar, 1977.

Web Sites

Boeken en Schrijvers. Jean Anouilh (1910-1987). Op 31 januari 2008 ontleend aan http://www.kirjasto.sci.fi/anouilh.htm

Discover France. Jean Anouilh: Frans Dramaturg. Op 31 januari 2008 ontleend aan http://www.discoverfrance.net/France/Theatre/Anouilh/anouilh.shtml

Doollee.com. Jean Anouilh (1910-1987). Op 31 januari 2008 ontleend aan http://www.doolee.com/PlaywrightsA/anouilh-jean.html