Cannabisplanten vormen al duizenden jaren een centraal onderdeel van de menselijke cultuur. Cannabis was zelfs een van de vroegst gedomesticeerde plantensoorten. Hoewel het onderzoek naar de evolutie en genetica van cannabis bijna een eeuw lang werd gesmoord, leidt de toenemende legaliteit tot nieuw onderzoek naar de geschiedenis van deze heilzame en veelzijdige plant.
In dit artikel gaan we in op de stamboom van de cannabisplant, inclusief de evolutie en taxonomische indeling, voor wie nieuwsgierig is naar de geschiedenis van deze medicinale plant.
Cannabis en andere geslachten
Cannabis behoort tot de familie Cannabaceae, die zich ongeveer 34 miljoen jaar geleden naast of uit de familie Urticaceae heeft ontwikkeld. De Cannabaceae-familie komt voor in het grootste deel van de wereld, met de grootste dichtheid in de gematigde streken van het noordelijk halfrond.
Cannabaceae omvat ruwweg 170 soorten uit 10 geslachten: Cannabis (hennep en marihuana), Humulus (hop), en acht geslachten die vroeger tot de familie van de Celtidaceae (of hackberry) behoorden. Vóór de 21e eeuw werd gedacht dat de familie Cannabaceae alleen de geslachten Cannabis en Humulus omvatte. Pas in 2003 hebben onderzoekers de Keltidaceae en de Cannabaceae op basis van genetisch bewijs samengevoegd.
Ondanks dat de familienaam Cannabaceae werd aangenomen en de naam Celtidaceae werd ingetrokken, zijn deskundigen van mening dat de naam Celtidaceae de verwantschap van de familie beter weergeeft, omdat het geslacht Cannabaceae is afgeleid van de Celtidaceae. Nomenclatuurkundig wordt echter voorrang gegeven aan de oudste naam, namelijk Cannabaceae.
Als je soorten uit de geslachten Cannabis, Humulus en Celtidaceae bij elkaar zou zien, zou je je kunnen verbazen over hoe verschillend ze lijken. Terwijl Humulus en Cannabis kruidenplanten zijn, zijn de Celtidaceae-soorten allemaal bomen.
De meeste soorten van de Cannabaceae-familie behoren tot de Celtidaceae-familie, met name de geslachten Celtis en Trema. Het zijn echter de tot Cannabis en Humulus behorende soorten die voor de mens waarde hebben als landbouwgewas.
Humulus planten zijn het meest bekend om hun gebruik bij het brouwen van bier. Ze worden ook gebruikt bij andere fermentaties en als kruidensupplement.
Cannabis is industrieel gezien de meest veelzijdige genera in de Celtidaceae-familie. Het wordt onder meer voor de volgende doeleinden gebruikt:
- De voedzame zaden ervan worden al sinds minstens 10.000 jaar voor Christus (BP) door de mens gekweekt.
- De vezels ervan worden sinds minstens 5600 BP gebruikt voor bijvoorbeeld stoffen.
- De harsrijke bloemen ervan worden sinds minstens 2700 BP gebruikt voor religieuze, medicinale en recreatieve doeleinden.
Heden ten dage worden hennepplanten gekweekt voor hun zaden en vezels, terwijl marihuanaplanten worden gekweekt voor hun medicinale en recreatieve eigenschappen.
De oorsprong van cannabis
Wetenschappers weten al eeuwen dat cannabis in Centraal-Azië is geëvolueerd, maar onderzoekers hebben meerdere uitdagingen moeten overwinnen om een specifiekere locatie te kunnen afleiden.
Fossielen van cannabis in afdrukken zijn zeldzaam, zodat onderzoekers microfossielen van cannabisstuifmeel moesten onderzoeken. Helaas lijkt het stuifmeel van de Aziatische cannabis sterk op dat van een van zijn naaste verwanten, de gewone hopplant, waardoor het moeilijk is om het fossielenbestand te analyseren. Het onovertuigende fossiele bewijs belemmerde onderzoekers bij het identificeren van de exacte oorsprong van cannabis, tot vorig jaar.
In 2019 hebben onderzoekers van de Universiteit van Vermont eindelijk de oorsprong van cannabis beperkt. Om dit te doen, verzamelden de wetenschappers gegevens van 155 fossiele pollenstudies die teruggaan tot 1930. Vervolgens gebruikten ze ecologische proxies om het hopstuifmeel van het cannabisstuifmeel te scheiden.
Cannabisplanten groeien het beste in zonnige gebieden, dezelfde ecologische omstandigheden die door grassen worden begunstigd. Hopplanten daarentegen delen hun ecologische voorkeur met bomen en groeien in beboste gebieden. Door andere stuifmeelfossielen van dezelfde archeologische opgravingen te analyseren, konden de wetenschappers vaststellen welke fossielen cannabisplanten en welke hopplanten waren.
Volgens hun bevindingen was het cannabiscentrum van oorsprong het noordoostelijke Tibetaanse Plateau in de buurt van het Qinghai Meer. Van daaruit verspreidde de cannabisplant zich naar Europa (ongeveer 6 miljoen jaar geleden), Oost-China (ongeveer 1,2 miljoen jaar geleden) en India (ongeveer 33 duizend jaar geleden).
Hoe verspreidde cannabis zich over de wereld?
Om te begrijpen hoe cannabis zich over de wereld verspreidde, moeten we teruggaan naar de tijd toen onze voorouders als nomadische jager-verzamelaars leefden.
Cannabisplanten groeien het best in zonnige, warme rivierdalen in bodems met een hoog stikstofgehalte. Dit zijn dezelfde gebieden waar onze jager-verzamelaar voorouders gedijden.
Omdat de cannabisplant het liefst groeit in de buurt van water in gebieden met menselijke activiteit, hadden mensen en hennep al lang voor de landbouwrevolutie een wisselwerking.
In deze begintijd veronderstellen onderzoekers dat jager-verzamelaars de voedzame cannabiszaden verzamelden. Omdat het eten van grote hoeveelheden van deze zaden tot een psychoactieve ervaring zou kunnen leiden, is religieus gebruik in deze begintijd mogelijk.
Toen nomadische mensen rondreisden, werden cannabiszaden over heel Azië verspreid. Bewijzen van cannabis bestaan in 27.000 BP in Tsjechië en 10.000 BP in Japan.
Op een bepaald moment tijdens de interactie van de mens met cannabis begon deze plant te evolueren door kunstmatige selectie in een proces dat domesticatie wordt genoemd. In de loop der tijd ging de mens selectief fokken op eigenschappen die sterke vezels, psychoactieve effecten en optimale voeding opleverden.
Hennepvezel werd in China al minstens 5000 tot 6000 jaar geleden gebruikt voor kleding en touw. Hennep was een waardevol gewas in China, dat werd gebruikt om papier, kruisboogsteken en scheepszeilen te maken.
Oeroude teksten vertellen ons dat cannabis als medicijn werd gebruikt tegen 4900 BP in China, 3600 BP in India, en 3600 BP in Egypte. In die tijd en daarna werden cannabiszaden intensief verhandeld, waardoor het verspreidingsgebied zich over Europa, Azië en uiteindelijk ook Afrika uitbreidde. Pas in de jaren 1600 deed cannabis zijn intrede op het westelijk halfrond.
In de loop van deze lange geschiedenis is cannabis waardevol geweest als bron van voedsel, vezels, medicijnen, religie en recreatie. De veelzijdigheid van het gebruik is een van de redenen waarom cannabis duizenden jaren lang een belangrijk gewas is gebleven.
Cannabisgeslacht en -soorten
Aan de meeste cannabisliefhebbers vandaag de dag de vraag stellen hoeveel soorten cannabis er zijn en je zult waarschijnlijk te horen krijgen dat het er twee zijn: Cannabis sativa en Cannabis indica. Spreek met een botanicus en je krijgt een heel ander antwoord.
Botanische taxonomen zijn het niet eens geworden over de taxonomische indeling van cannabis. Wat deze materie lastig maakt is het volgende: om onderscheid te kunnen maken tussen soorten, is het noodzakelijk de evolutionaire geschiedenis van een plant te begrijpen. Dankzij het vroege ingrijpen van de mens in de evolutie en verspreiding van cannabis, beschikken we eenvoudigweg niet over deze informatie.
Duizenden jaren van wijdverspreide domesticatie hebben geleid tot het verdwijnen van ongewijzigde wilde cannabisplanten. En de cannabisplanten die mensen over de hele wereld kweken, zijn zwaar gekruist en geselecteerd op bepaalde eigenschappen, wat resulteerde in een ingewikkelde mix van genen.
Een andere uitdaging voor wetenschappers is de wettelijke status van cannabis geweest. Decennialang is het onderzoek naar cannabis aan banden gelegd. Deze beperkingen beginnen nu pas losser te worden, waardoor onderzoekers meer over de geschiedenis van deze plant kunnen onderzoeken.
Met de beperkte gegevens die beschikbaar zijn, stellen sommige taxonomen dat alle cannabisplanten onder één soort vallen, Cannabis sativa. Hun argument is dat elk type cannabisplant, of het nu hennep, marihuana, C. sativa of C. indica wordt genoemd, zich kan voortplanten en levensvatbare nakomelingen kan voortbrengen. Dit zou C. indica classificeren als een ondersoort van C. sativa.
Anderen zijn echter van mening dat het cannabisgeslacht uit drie verschillende soorten bestaat (gebaseerd op allozymevariaties):
- Cannabis sativa
- Cannabis indica
- Cannabis ruderalis
Cannabis sativa vs. Cannabis indica
Weliswaar zijn sommige deskundigen van mening dat C. indica en C. sativa verschillende soorten zijn die tot hetzelfde geslacht behoren, is de manier waarop zij deze soorten indelen niet zoals je zou denken.
In de populaire marihuanacultuur zijn cannabisplanten met verschillende fenotypen (verschijningsvormen) en fysiologische effecten gecategoriseerd als indicas, sativa’s, of hybriden (een kruising tussen de twee).
Van sativa’s wordt algemeen aangenomen dat ze bij inname een verheffend, stemmingsverhogend effect teweegbrengen, terwijl indica’s een kalm, kalmerend gevoel geven. Volgens deze theorie zijn sativa-planten lang met smalle bladeren en zijn indica-planten kort met brede bladeren.
Volgens een genetische studie over cannabis, gepubliceerd in het tijdschrift PLOS ONE, is deze classificatiemethode onjuist.
Toen de onderzoekers de genetische structuur van marihuanastammen met het label sativa vergeleken met die met het label indica, was er slechts een lichte correlatie. En hoewel stammen met het label “indica” genetisch meer op elkaar leken dan op stammen met het label “sativa”, kwam deze gelijkenis niet overeen met de afzonderlijke soorten C. indica en C. sativa.
In plaats daarvan vonden ze dat hennepplanten en marihuanaplanten de echte C. indica- en C. sativa-variëteiten zijn. Dat wil zeggen dat hennepplanten meer van hun DNA delen met de evolutionaire C. indica soorten of ondersoorten en dat marihuana planten meer van hun DNA delen met de C. sativa soorten of ondersoorten.
Het resultaat? De meeste marihuana die je tegenkomt is voornamelijk C. sativa, of het nu als een indica of een sativa wordt gelabeld. Maar vergeet niet dat er in de loop der jaren veel kruisingen zijn geweest, dus zelfs marihuanaplanten hebben wat C. indica in zich.
En deskundigen zijn het er nog steeds niet over eens of C. sativa en C. indica verschillende soorten zijn of verschillende ondersoorten die tot dezelfde soort behoren. Tegenwoordig gaan deskundigen er gewoonlijk van uit dat alle cannabissoorten tot één soort behoren, namelijk Cannabis sativa.
Eindgedachten: hoe moeten we cannabis classificeren?
Nu er geen duidelijke taxonomische classificatie voor cannabis is, kan de volgende vraag opkomen: hoe moeten we verschillende cannabiscultivars classificeren?
Wanneer het aankomt op het medicinale en recreatieve gebruik van cannabis, is het het handigst om cannabis in te delen naar zijn chemische samenstelling, ook wel chemotype genoemd. De variatie en concentratie van cannabinoïden en terpenen binnenin vertellen ons veel meer dan een overkoepelende term als “indica” of “sativa.”