A bird on the edge: the story of the chough and how it speaks for people

Image by Snowmanradio under Creative Commons BY-SA 4.0 license A red-billed Chough. Puszczyk jest zdecydowanie najrzadziej spotykanym członkiem rodziny krukowatych (corvidae) w Wielkiej Brytanii i Irlandii. Do pozostałych członków należą bardzo pospolite wrony sarny, wrony kapturowe, sroki, gawrony i kawki, a także płochliwe, ale szeroko rozpowszechnione sójki i rosnąca populacja kruków. W przeciwieństwie do nich kaszalot występuje tylko w kilku odległych miejscach wzdłuż wybrzeża Atlantyku, często z dala od siedzib ludzkich. Legenda głosi, że kiedy król Artur został „zabity”, nie umarł, lecz przemienił się w gągoła, a krwistoczerwony dziób i nogi ptaka służą mu jako przypomnienie tego czynu.

W konsekwencji opowieść głosi również, że pech towarzyszy każdemu, kto zabije gągoła. Nie sposób przewidzieć, jak stara jest ta opowieść, ponieważ legenda o Królu Arturze jest przesłonięta niewielką wiedzą, jaką posiadamy o okresie określanym zwykle jako Ciemne Wieki. Sugeruje się, że gdyby żył, byłoby to około końca VI i początku VII wieku naszej ery. Bardziej pewne jest to, że jego legenda jest silnie związana z położeniem Tintagel na atlantyckim wybrzeżu północnej Kornwalii, gdzie zarówno Artur jak i goniec stali się ikonami hrabstwa.

Copyright free: Obraz autorstwa Jamesa Archera The Death of King Arthur by James Archer (1860).

Kornijska ikona

Wizerunek chough siedzi wyzywająco na szczycie herbu hrabstwa Kornwalii, otoczony przez wizerunki rybaka i górnika, wszystkie połączone dewizą „jeden i wszyscy”. Te trzy elementy herbu zostały zaprojektowane tak, aby uchwycić istotę Kornwalii; jako połączona całość są one wyraźnie kornwalijskie. Chociaż chough jest z pewnością ściśle związany z Kornwalią od wielu stuleci (w języku walijskim jest określany jako Brân Gernyw, „wrona Kornwalii”), dopiero w ostatnich latach zyskał on taką rangę jako ikona Kornwalii.

Copyright: ID 53688963 © Tonympix | Dreamstime.com Herb Kornwalii.

Herb został oficjalnie nadany dopiero w kwietniu 1939 roku, a herb Księstwa Kornwalii, który zdobią dwa ptaki, został nadany niedawno, bo w czerwcu 1968 roku. Co zatem może być powodem tak wielkiej sławy? Wydaje się, że kaszalot ma coraz większe znaczenie w przedstawianiu historii Kornwalii i jej mieszkańców, ale aby to zrozumieć, musimy wiedzieć nieco więcej o historii i geografii kaszalota.

Wydaje się, że kaszalot zawsze był ptakiem wybrzeży, ale z dziewiętnastowiecznych zapisów jasno wynika, że obecnie jest o wiele mniej rozpowszechniony niż był, a jego populacja drastycznie spadła w drugiej połowie XIX wieku. Jak napisał Richard Rolfe w 1966 roku:

„Badanie starych zapisów ujawnia wiele przypadków strzelców wyborowych, którzy zabezpieczali duże worki choughs. Nie ma powodu, aby wątpić, że Chough zawsze był tak ufny, jak to jest teraz. Cecha ta mogła doprowadzić do tego, że strzelano do stosunkowo większej liczby kaszalotów niż innych krukowatych.”

Rolfe stwierdza dalej, że w miarę jak kaszalot stawał się coraz rzadszy, jego jaja zyskiwały na wartości w lukratywnym handlu kolekcjonerskim na przełomie XIX i XX wieku. Nawet po rozpoczęciu bardziej oświeconej ochrony ptaków w latach 20. ubiegłego wieku liczba orlików stale spadała, co spowodowało, że ptak przesunął się na zachód. Jednak ten ruch na zachód był w mniejszym stopniu związany z prześladowaniami, a w większym ze zmianą charakteru praktyk rolniczych i zwyczajów żywieniowych chough.

Image by Adrian Platt. under Creative Commons BY-SA 4.0 license The chough feeds predominantly on a diet of ground dwelling invertebrates and its shallow probing method demands a combination of close-cropped turf and poor, shallow soil. Takim warunkom sprzyjają przybrzeżne wiatry i zasolenie, które zapobiegają zamarzaniu gleby w zimie. Ale warunki te są również możliwe dzięki tradycyjnym praktykom wypasu o niskiej gęstości, praktykom rolniczym, które szybko zanikały w połowie XX wieku, zwłaszcza na szybko uprzemysławiających się polach wschodniej Wielkiej Brytanii. Wzdłuż skalistych i zniszczonych przez pogodę wybrzeży Atlantyku pozostały jednak obszary o niższej gęstości wypasu, zapewniając rzadkie, ale idealne siedliska dla chrząszczy, które przetrwały i rozmnażały się w kilku miejscach wzdłuż wybrzeży zachodniej Szkocji i Irlandii, a także w Walii i na wyspie Man.

W Kornwalii chrząszcze nie radziły sobie jednak tak dobrze, a ostatnia para wyhodowana w 1947 roku zniknęła całkowicie na początku lat 70. Możliwe jest zatem prześledzenie rozwoju orlika jako ikony Kornwalii niemal dokładnie z jego upadkiem jako gatunku zamieszkującego Kornwalię od połowy XX wieku. Podobnie jak w przypadku wielu innych zwierząt, wydaje się, że jego wartość dla ludzi ujawniła się dopiero wtedy, gdy zniknął z ich widoku. Wartość ikony dla Kornwalii nie polega jednak wyłącznie na jej kornwalijskości. Bardziej istotne jest to, w jaki sposób łączy on Kornwalię z innymi miejscami i artykułuje dynamiczne geografie wspólnej kultury i etniczności.

Ptak, który „mówi” za ludzi

Kampania na rzecz niepodległości Kornwalii opiera się w dużej mierze na jej tożsamości jako nowoczesnego narodu celtyckiego. Termin „celtycki” jest stosunkowo współczesny, a idea, że mówi on o odrębnej grupie ludzi, pojawiła się dopiero w XIX wieku. Ale idea celtyckiej tożsamości opiera się na znacznie starszych tradycji kulturowych i językowych i ich rozróżnienie od tych z Anglo-Saxons.

Anglo-Saxons powstały z różnych grup germańskich przybywających do Wielkiej Brytanii z kontynentalnej Europy po upadku rzymskiego panowania i związek, który rozwinął się z tej kohabitacji jest powszechnie charakteryzowane jako jeden z dominujących Anglo-Saxons pchania języka i kultury zmarginalizowanych „Celtów” na zachód. Ta marginalizacja Celtów jest wyraźnie porównywalna z marginalizacją kaszalotów, ale dopiero gdy weźmie się pod uwagę mapę rozmieszczenia kaszalotów i mapę obszarów celtyckojęzycznych, staje się to dość przekonujące.

Copyright free: Obraz autorstwa Yomangani. Distribution of chough.Image by QuartierLatin1968. under Creative Commons BY-SA 4.0 license Obszary celtyckojęzyczne.

Mapa po prawej stronie pokazuje obszary tradycyjnie celtyckojęzyczne w kolorze jasnozielonym, a obszary ciemnozielone jako te miejsca, gdzie język celtycki utrzymuje się do dziś, sygnalizując wyraźne parcie na zachodnie rubieże. Te „narody celtyckie” obejmują Szkocję, Irlandię, Walię, Kornwalię, Wyspę Man oraz Bretanię w północnej Francji, a wybrzeża atlantyckie tych właśnie miejsc są miejscem, do którego przylgnął chough. Kiedy po ponad 50 latach nieobecności w Kornwalii w 2002 r. przybyła do niej i rozmnożyła się para orlików pochodzących prawdopodobnie z populacji irlandzkiej lub bretońskiej, uznano, że przemawiają one w imieniu całego narodu i potwierdzają miejsce Kornwalii obok jej celtyckich kuzynów. Jak Severin Carrell pisząc w The Independent w tym czasie stwierdził:

The odkrycie zachwyciło kornwalijskich nacjonalistów, którzy prowadzą kampanię na rzecz zdecentralizowanego parlamentu. „To będzie postrzegane jako symbol nadziei”, powiedział dr Loveday Jenkin z partii nacjonalistycznej Mebyon Kernow. „Ponowne pojawienie się chough jest symbolem ponownego pojawienia się narodu kornwalijskiego.”

Trudno jest myśleć o silniejszym roszczeniu dla znaczenia chough w uchwyceniu i wyrażeniu tej szczególnie ludzkiej historii języka, kultury i tożsamości oraz historii i geografii, które wiążą je razem. Jest to opowieść o marginalizowanej populacji trzymającej się, zarówno dosłownie, jak i w przenośni, krawędzi kontynentu i o tym, jak siłę zyskują małe, ale wytrwałe społeczności łączące ze sobą ludzi, chough i miejsca.