Axis Mundi

Góra Kailash, przedstawiająca świętą rodzinę: Shivę i Parvati kołysających Ganesha.

Osiem mundi (także oś kosmiczna, oś świata, filar świata i centrum świata) jest symbolem przedstawiającym centrum świata, gdzie niebo łączy się z ziemią. Różne kultury przedstawiają axis mundi za pomocą różnych symboli, takich jak obiekt naturalny (góra, drzewo, winorośl, łodyga, słup dymu lub ognia) lub produkt ludzkiej produkcji (laska, wieża, drabina, schody, majdan, krzyż, wieża, lina, słup totemowy, filar, iglica). Jego bliskość do nieba może mieć implikacje głównie religijne (pagoda, góra świątynna, kościół) lub świeckie (obelisk, minaret, latarnia morska, rakieta, drapacz chmur). Dodatkowo, axis mundi może być kobieca (pępowina dostarczająca pożywienia), męska (fallus dostarczający zapłodnienia do macicy), lub żadna z nich (np. omphalos (pępek).

The axis mundi cechuje się znacząco w kulturach wykorzystujących praktyki szamańskie lub te z animistycznymi systemami wierzeń. Jednak pojawia się również w najbardziej zaawansowanych technologicznie kulturach – wszędzie tam, gdzie utrzymuje się impuls do łączenia wieży z ideą „centrum świata”.

Etymologia

Termin axis mundi wywodzi się od łacińskich słów „axis” i „mundi” lub świat, razem oznaczających „punkt obrotu, lub linię łączącą ziemię i niebo/niebo.”

Symbolizm i mitologia

Góra Fuji, Japonia

Throughout historii, większość kultur opisała swoją własną ojczyznę jako „centrum świata”, ponieważ było to centrum ich znanego wszechświata. Na przykład nazwa Chin – „Państwo Środka” – wyraża starożytne przekonanie, że kraj ten stał w centrum świata. W tym centralnym znanym wszechświecie specyficzne miejsce – często góra lub inne wyniesione miejsce, gdzie ziemia i niebo zbliżają się do siebie – zyskuje status centrum centrum, axis mundi. Wysokie góry są zazwyczaj uważane za święte przez ludy żyjące w ich pobliżu. Sanktuaria są często wznoszone na szczycie lub u podstawy. Najwyższa góra Japonii, Góra Fuji, od dawna symbolizuje oś świata w kulturze japońskiej. Góra Kun-Lun pełni podobną rolę w Chinach. Wierzenia Siuksów uznają Czarne Wzgórza za oś świata (axis mundi). Góra Kailash jest święta dla kilku religii w Tybecie. W starożytnej Mezopotamii, kultury starożytnego Sumeru i Babilonu wznosiły sztuczne góry, lub zigguraty, na płaskiej równinie rzecznej. Podtrzymywały one schody prowadzące do świątyń na szczycie. Prekolumbijscy mieszkańcy Teotihuacán w Meksyku wznosili ogromne piramidy, w których znajdowały się schody prowadzące do nieba. Państwo Środka, Chiny, miało centralną górę, Kun-Lun, znaną w literaturze taoistycznej jako „góra w środku świata”. „Iść w góry” oznaczało poświęcenie się życiu duchowemu.

Rekonstrukcja Etemenanki, starożytnego mezopotamskiego zigguratu (na podstawie Schmid).

Ponieważ axis mundi jest ideą, która łączy wiele konkretnych obrazów, nie ma sprzeczności w traktowaniu wielu miejsc jako „centrum świata”. Symbol ten może funkcjonować w wielu miejscach jednocześnie. Starożytni Grecy uważali kilka miejsc za miejsca, w których znajduje się ziemski kamień omphalos (pępek), zwłaszcza wyrocznię w Delfach, jednocześnie zachowując wiarę w kosmiczne drzewo świata i górę Olimp jako siedzibę bogów. Judaizm ma Górę Synaj i Górę Syjon, chrześcijaństwo ma Górę Oliwną i Kalwarię, islam ma Górę Świątynną (Kopułę na Skale) i Mekkę. Oprócz Kun-Lun, starożytni Chińczycy rozpoznali cztery góry jako filary świata.

Wszystkie święte miejsca stanowią centra świata (omphalos) z ołtarzem lub miejscem modlitwy jako osią. Ołtarze, kadzidła, świece i pochodnie tworzą oś, wysyłając kolumnę dymu i modlitwy w kierunku nieba. Architektura świętych miejsc często odzwierciedla tę rolę. Stupa w hinduizmie, a później w buddyzmie, odzwierciedla górę Meru. Katedry są ułożone w formie krzyża, z pionowym paskiem reprezentującym połączenie ziemi i nieba, jak poziome paski reprezentują połączenie ludzi ze sobą, z ołtarzem na przecięciu. Pagody w świątyniach azjatyckich mają formę schodów łączących ziemię i niebo. Stroma wieża w kościele lub minaret w meczecie również służą jako połączenia ziemi i nieba. Konstrukcje takie jak słup majowy, wywodzący się z saksońskiego Irminsul, oraz słup totemowy wśród rdzennych mieszkańców obu Ameryk również reprezentują osie świata. Kalumet, lub święta fajka, reprezentuje kolumnę dymu (duszę) wznoszącą się z centrum świata.

Yggdrasil, Jesion Świata (Norse)

Roślina może służyć jako axis mundi. Drzewo stanowi oś, która łączy trzy płaszczyzny: Jego gałęzie sięgają nieba, pień spotyka się z ziemią, a korzenie sięgają w dół, do podziemi. W niektórych kulturach wysp Pacyfiku drzewo banyan, z których drzewo Bodhi należy do odmiany Sacred Fig, jest siedliskiem duchów przodków. Drzewo Bodhi jest również nazwą nadaną drzewu, pod którym Gautama Siddhartha, historyczny Budda, siedział w noc, kiedy osiągnął oświecenie. Yggdrasil, lub Jesion Świata, funkcjonuje w podobny sposób w mitologii norweskiej; jest to miejsce, w którym Odyn znalazł oświecenie. Inne przykłady to Jievaras w mitologii litewskiej i Dąb Thora w mitach przedchrześcijańskich ludów germańskich. Drzewo Życia i Drzewo Poznania Dobra i Zła w Księdze Rodzaju przedstawiają dwa aspekty tego samego obrazu. Mówi się, że każde z nich stoi w centrum rajskiego ogrodu, z którego wypływają cztery rzeki odżywiające cały świat. Każde drzewo przynosi dobrodziejstwo. Bambus, roślina, z której wykonywane są azjatyckie pióra do kaligrafii, reprezentuje wiedzę i jest regularnie spotykany na azjatyckich kampusach uniwersyteckich. Choinka, której początki sięgają przedchrześcijańskich wierzeń europejskich, reprezentuje axis mundi. Entheogens (substancje psychoaktywne) są często uważane za osie świata, takie jak grzyb Fly Agaric wśród Evenks of Russia.

Forma ludzka może funkcjonować jako oś świata. Niektóre z bardziej abstrakcyjnych reprezentacji Drzewa Życia, takie jak Sefirot w kabalizmie i w systemie czakr uznawanych przez hinduizm i buddyzm, łączą się z koncepcją ludzkiego ciała jako filaru między niebem a ziemią. Dyscypliny takie jak Joga i Tai Chi wychodzą z założenia, że ciało ludzkie jest axis mundi. Astrologia we wszystkich swoich formach zakłada związek między ludzkim zdrowiem i sprawami a orientacją tychże z ciałami niebieskimi. Religie światowe traktują samo ciało jako świątynię, a modlitwę jako kolumnę łączącą ziemię z niebem. Renesansowy obraz znany jako Vitruvian Man reprezentował symboliczne i matematyczne badanie ludzkiej formy jako osi świata.

Domy również służą jako centra świata. Palenisko uczestniczy w symbolice ołtarza, a centralny ogród uczestniczy w symbolice pierwotnego raju. W kulturach azjatyckich, domy były tradycyjnie ułożone w formie kwadratu zorientowanego w kierunku czterech kierunków kompasu. Tradycyjny azjatycki dom był zorientowany w kierunku nieba poprzez Feng shui, system geomancji, podobnie jak pałac. Tradycyjne domy arabskie są również zbudowane na planie kwadratu z centralnie umieszczoną fontanną, która przywołuje na myśl pierwotny rajski ogród. Koczownicze ludy Mongolii i obu Ameryk częściej mieszkały w okrągłych konstrukcjach. Centralny biegun namiotu nadal działał jako oś, ale unikano stałego odniesienia do czterech punktów kompasu.

Kaduceusz

Powszechną koncepcją szamańską i powszechnie opowiadaną historią jest ta, w której uzdrowiciel przemierza axis mundi, aby przynieść wiedzę z innego świata. Można to dostrzec w historiach od Odyna i Drzewa Jesionowego Świata, poprzez Ogród Eden i Drabinę Jakubową, aż po Jacka i Łodygę Fasoli oraz Roszpunkę. Jest istotą podróży opisanej w Boskiej Komedii Dantego Alighieri. Poemat epicki relacjonuje zejście i wejście bohatera przez serię spiralnych struktur, które prowadzą go od jądra ziemi, z głębin piekła do niebiańskiego raju.

Każdy lub cokolwiek zawieszonego na osi między niebem a ziemią staje się repozytorium potencjalnej wiedzy. Specjalny status przypisuje się rzeczom zawieszonym: Wąż, ofiara ukrzyżowania lub powieszenia, pręt, owoc, jemioła. Pochodną tej idei jest laska Asklepiosa, emblemat zawodu lekarza, oraz kaduceusz, emblemat zawodów związanych z korespondencją i handlem. Laska w tych emblematach reprezentuje axis mundi, podczas gdy węże działają jako strażnicy wiedzy lub przewodnicy do niej.

Tradycyjne wyrażenia

Azja

• Drzewo Bodhi, gdzie Gautama Budda znalazł oświecenie
• Góra Meru w hinduizmie
• Góra Fuji (Japonia)
• Góra Kailash uważana przez kilka religii w Tybecie, np. Bön
• Jambudweep w dżinizmie, która jest uważana za rzeczywisty pępek wszechświata (który ma ludzką postać)
• Kailasa (Indie), miejsce pobytu Sziwy
• Mandara (Indie)
• Kun-Lun (Chiny), siedziba Nieśmiertelnych i miejsce, gdzie drzewo brzoskwiniowe oferuje nieśmiertelność
• Konstrukcje pagodowe w Azji
• Stupa w buddyzmie
• Forma ludzka (joga, tai chi)
• Centralny dziedziniec w tradycyjnym domu
• Łodyga bambusa, związana z wiedzą i nauką

Bliski Wschód

• Drzewo Życia i Drzewo Poznania Dobra i Zła
• Drabina Jakuba
• Jerozolima, a konkretnie Świątynia
• Krzyż ukrzyżowania
• Sztylet
• Mekka, a konkretnie Ka’aba; miejsce modlitwy muzułmanów i miejsce, w którym Adam zstąpił z nieba
• Kopuła na Skale, gdzie Mahomet wstąpił do nieba
• Minaret
• Dilmun
• Świeca paschalna
• Garizim (Samaria)
• Alborj (Persja)
• Ogród Eden
• Wieża Babel

Afryka

• Ognisko Meskela
• Stelae Imperium Aksumitów
• Piramidy Egipskie
• Osun-…Osogbo Święty Gaj Nigerii
• Jebel Barkal Sudanu
• Idafe Rock prehiszpańskiej La Palma
• Land of Punt
• Mt. Kenia z Kenii
• Mt Kilimandżaro

Europa

• Yggdrasil (Światowe Drzewo Jesionowe)
• Mt Olimp w Grecji, dwór bogów
• Delfy siedziba wyroczni delfickiej
• Montsalvat (legenda o Graalu)
• Majpole
• Boże Narodzenie
• Łodyga fasoli Jacka
• Wieża Roszpunki
• Serce
• Altar
• Forma ludzka

Ameryki

.

• Piramidy Teotihuacán
• Czarne Wzgórza (Siuksowie)
• Totem Pole
• Namiot
• Calumet (święta rura)

Współczesne ekspresje

Taipei 101 (Tajwan)

Symbolika Axis mundi obfituje we współczesnym świecie. Symboliczne połączenie ziemi i nieba jest obecne we wszystkich drapaczach chmur, jak sugeruje nazwa, i w innych iglicach. Takie budowle uchodzą za „centra” cywilizacji i ikony jej ideałów. Przykładem takiej roli jest pierwszy drapacz chmur czasów nowożytnych – Wieża Eiffla w Paryżu we Francji. Taipei 101 na Tajwanie, potomek z XXI wieku, łączy w sobie obrazy schodów, bambusa, pagody i filaru; w nocy przywołuje także na myśl świecę lub pochodnię. Pomnik Waszyngtona w Stanach Zjednoczonych i wszelkiego rodzaju budynki stołeczne spełniają tę rolę. Burj Dubai (Zjednoczone Emiraty Arabskie) wypełni tę rolę, ponieważ przyjmuje charakterystyczne arabskie symbole axis mundi.

Projekt wieży podkreśla różne elementy symbolu. Bliźniacze wieże, takie jak Petronas Towers (Kuala Lumpur, Malezja) i World Trade Center (Manhattan), zachowują symbolikę osi, nawet jeśli w bardziej oczywisty sposób przyjmują rolę filarów. Niektóre struktury przebijają niebo, sugerując ruch lub lot (Chicago Spire, CN Tower w Toronto, Space Needle w Seattle). Niektóre struktury podkreślić bardziej boczne elementy symbolu w sugerując portale (Tuntex Sky Tower w Kaohsiung, Tajwan, The Gateway Arch w Saint Louis).

Starożytne tradycje kontynuować w nowoczesnych struktur. Peace Pagodas zbudowany od 1947, zjednoczyć religijne i świeckie cele w jednym symbolem zaczerpniętym z buddyzmu. Wpływ tradycji pagody można dostrzec w nowoczesnych azjatyckich drapaczach chmur (Taipei 101, Petronas Towers). Starożytny ziggurat również pojawił się w nowoczesnej formie, w tym w siedzibie National Geographic Society w Waszyngtonie i The Ziggurat, w którym mieści się California Department of General Services. Architekt Frank Lloyd Wright zaprojektował Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku jako odwrócony ziggurat.

Niekończąca się kolumna autorstwa Constantina Brâncuşi (1938)

Nowoczesne artystyczne reprezentacje osi świata obfitują. Prominent wśród nich jest The Endless Column (1938), abstrakcyjna rzeźba rumuński Constantin Brâncuşi. Kolumna przybiera formę pępowiny lub filaru łączącego ziemię z niebem, nawet jeśli jego rytmicznie powtarzające się segmenty sugerują nieskończoność.

Związek kosmicznego filaru z wiedzą daje mu znaczącą rolę w świecie nauki. Kampusy uniwersyteckie zazwyczaj przypisują wybitną rolę osi do jakiejś struktury kampusu, takiej jak wieża zegarowa, wieża biblioteczna lub dzwonnica. Budynek ten służy jako symboliczne centrum „świata” nauki i jako emblemat jego ideałów. Symbolika ta pojawia się również w obrazie „wieży z kości słoniowej”, potocznej metaforze akademii.

Wizerunek ten może nadal przybierać formy naturalne, jak w amerykańskiej tradycji Drzewa Wolności znajdującego się w centrach miast. Indywidualne domy nadal działają jako osie świata, szczególnie tam, gdzie Feng shui i inne praktyki geomantyczne nadal są obserwowane.

Symbolizm osi świata może być widoczny w wielu romansach otaczających podróże kosmiczne. Rakieta umożliwia podróż z ziemi do nieba. Na wyrzutni, ono dzielić the symbolizm wieża, i przy lift-off, ono tworzyć kolumna dym od ziemia i niebo. Astronauci są uosobieniem mitycznej opowieści. Każdy z nich wyrusza w niebezpieczną podróż do nieba w poszukiwaniu wiedzy; jeśli się powiedzie, poszukiwacz przygód powraca z dobrodziejstwem, które przynosi korzyść całemu światu. Motto na insygniach Apollo 13 w 1970 roku zwięźle opisywało tę historię: Ex luna scientia („Z Księżyca wiedza”).

Współczesne opowiadanie historii

Osima mundi nadal pojawia się w fikcji, jak również w strukturach świata rzeczywistego.

• Jesion rosnący w salonie Hundinga, w I akcie Walkirii, jest jednym z wielu wystąpień tego wizerunku w operach Richarda Wagnera. Drzewo Hundinga przypomina Jesion Świata odwiedzany przez Wotana, centralną postać w cyklu Pierścienia, którego ta opera jest częścią (1848-1874).
• Szmaragdowe Miasto w krainie Oz, przedstawione w popularnej książce L. Franka Bauma (1900) i późniejszym filmie MGM (1939), stoi w centrum czterech kierunków kompasu. Przypomina drzewostan i jest celem dla tych, którzy szukają mądrości.
• Orodruin, miejsce stworzenia i zniszczenia Jedynego Pierścienia, jest jedną z wielu reprezentacji symbolu we Władcy Pierścieni, autorstwa J.R.R Tolkiena (1937-1949).
• Dwa Drzewa Valinoru w Śródziemiu Tolkiena produkują światło Najwyższego Boga (1937-1949).
• Szafa i latarnia w Opowieściach z Narnii C.S. Lewisa (1949-1954) oznaczają miejsca, gdzie dzieci podróżują między tym a następnym światem oraz miejsce, gdzie świat się kończy.
• W odcinku Seinfelda zatytułowanym „Pokojówka”, Kramer znajduje się na rogu „1st and 1st… the Nexus of the Universe.”
• Zalesiony pagórek oraz wznoszące się i opadające schody w The Midsummer Marriage, operze angielskiego kompozytora Michaela Tippetta (1955), badają jungowskie aspekty symbolu.
• Słup ognia wznoszący się do nieba z Arki Przymierza jest przywołany w kulminacyjnym punkcie filmu Stevena Spielberga z 1981 roku, Raiders of the Lost Ark.
• Ogromne, chroniące drzewo na wzgórzu pojawia się pod koniec Stealing Beauty, filmu Bernardo Bertolucciego z 1996 roku, aby zwieńczyć serię obrazów przywołujących pierwotny rajski ogród.
• W surrealistycznym świecie miejskim Gotham City, Wayne Building działa jako symboliczne centrum w Batman Begins Christophera Nolana (2005), podobnie jak fantastyczna katedra-wieżowiec-klatka schodowa-drabina we wcześniejszym filmie Tima Burtona (1989).

Notatki

• Cooper, J.C. An Illustrated Encyclopedia of Traditional Symbols. New York: Thames and Hudson, 1978. ISBN 0500271259
• Chevalier, Jean i Alain Gheerbrandt. The Penguin Dictionary of Symbols. London: Penguin Books, 1996. ISBN 0140512543
• Eliade, Mircea. The Sacred and The Profane: The Nature of Religion. Harcourt Brace Jovanovich, 1987. ISBN 978-0156792011

.