Gdy myślimy o sukcesach ekologicznych, mało prawdopodobne jest, aby katastrofa w Czarnobylu w 1986 r. znalazła się wysoko na czyjejkolwiek liście.
Powszechnie okrzyknięta najgorszym wypadkiem jądrowym w historii, wydarzyła się podczas testu bezpieczeństwa w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej na terenie ówczesnej radzieckiej Ukrainy. Niebo wypełniło się skażeniem, a radioaktywny deszcz spadł na całą Europę.
Choć katastrofa zabiła mniej niż 100 osób w bezpośrednim następstwie, ONZ i WHO podały w 2005 roku, że liczba zgonów związanych z Czarnobylem wyniosła 4000. Inne grupy twierdzą, że liczba ofiar w Europie sięga nawet 16 000.
Około 117 000 osób zostało ewakuowanych z najbliższej okolicy, głównie z Prypeci, miasta zbudowanego na potrzeby elektrowni. Ustanowiono strefę zamkniętą, której granice wyznaczono na obszarze o promieniu 30 km od pozostałości elektrowni. Części Białorusi również zostały zamknięte dla ludzi, po tym jak doświadczyły większości radioaktywnego deszczu.
Strefa Wykluczenia obejmuje obecnie obszar około 2800 km2 i jest, co może nie jest zaskoczeniem, jednym z najbardziej skażonych radioaktywnie obszarów na świecie.
Ponad 400 hektarów lasów sosnowych zostało zabitych w bezpośrednim następstwie katastrofy, a okoliczna flora i fauna – jak również wszystkie pobliskie źródła wody – również zostały silnie skażone.
Ale teraz, prawie 35 lat po tym zdarzeniu, wydaje się, że Strefa Wykluczenia przeszła transformację polegającą na ponownym zdziczeniu.
Co się zmieniło?
Mimo rozległych, natychmiastowych zniszczeń ekosystemu Strefy Wykluczenia, bioróżnorodność tego obszaru gwałtownie wzrosła w ciągu ostatnich trzech dekad. Rzadkie gatunki, takie jak ryś i wrażliwe żubry, odnotowały odrodzenie.
W białoruskiej części strefy wykluczenia naukowcy odkryli, że populacje dzików, łosi i saren rozkwitły w ciągu 10 lat po katastrofie.
Zaobserwowano również siedmiokrotny wzrost populacji wilków.
„Liczebność wilków jest siedmiokrotnie wyższa, prawdopodobnie z powodu znacznie mniejszej presji łowieckiej w Czarnobylskiej Strefie Wykluczenia” – mówi James Smith z Uniwersytetu w Portsmouth, który wraz z Nickiem Beresfordem z Brytyjskiego Centrum Ekologii i Hydrologii prowadził badania nad dzikimi zwierzętami na tym obszarze.
„Nasze badania z użyciem kamer-pułapek na Ukrainie pozwoliły sfotografować rysia euroazjatyckiego, niedźwiedzia brunatnego, bociany czarne i żubry. Ukraińscy i białoruscy badacze zarejestrowali setki gatunków roślin i zwierząt w tej strefie, w tym ponad 60 gatunków” – wyjaśnia Beresford.
Gatunki takie jak koń Przewalskiego, rzadki i zagrożony koń pochodzący z Azji Środkowej, zostały nawet celowo wypuszczone na ten obszar w ramach działań ochronnych.
Nadal nie wiadomo, w jakim stanie są te zwierzęta, przy czym wielu naukowców obawia się, że gatunki te będą nadal odczuwać negatywne skutki narażenia na promieniowanie. Możliwość zebrania wystarczającej ilości danych do monitorowania tego stanu rzeczy jest w tej chwili praktycznie niemożliwa.
Jednakże naukowcy badający wpływ katastrofy w Czarnobylu na rośliny poinformowali w tym tygodniu, że pszenica, żyto, owies i jęczmień uprawiane w pobliżu tego obszaru są nadal skażone. Prawie połowa wszystkich próbek, na które spojrzeli naukowcy z Uniwersytetu w Exeter i Ukraińskiego Instytutu Radiologii Rolniczej, zawierała nielegalne poziomy izotopów radioaktywnych.
Ale rozkwit populacji ssaków, zwłaszcza na tym obszarze, jest nadal postrzegany jako dobry znak. Pomimo masowego skażenia, Beresford, wraz z innymi badaczami, uważa, że „ogólny efekt był pozytywny” dla dzikich zwierząt w Strefie Wykluczenia.
„Obciążenie spowodowane promieniowaniem w Czarnobylu jest mniej dotkliwe niż korzyści płynące z opuszczenia tego obszaru przez ludzi”, wyjaśnia ekspert w dziedzinie biochemii roślin Stuart Thompson, który dodaje, że strefa „wspiera więcej życia niż wcześniej.”
Czy ludzie kiedykolwiek będą mogli powrócić?
Ten obszar przypadkowo stał się jednym z największych rezerwatów przyrody w Europie, służąc jako wyraźne świadectwo szkodliwego wpływu człowieka na dziką przyrodę.
Nadal trwają spory o to, czy Strefa Wykluczenia kiedykolwiek będzie mogła być ponownie zamieszkana przez ludzi. Władze Ukrainy stwierdziły w 2011 roku, że obszar ten może zostać zajęty w ciągu 320 lat, podczas gdy Greenpeace i dyrektor ds. Czarnobyla Ihor Gramotkin stwierdzili niedawno, że będzie to prawdopodobnie trwało ponad 20 000 lat.
Niezwykłe jest to, że 187 osób – znanych jako Samosely (co oznacza samosiedleńców) – zamieszkało w strefie 30 km. Z technicznego punktu widzenia jest to nadal nielegalne, choć w 2012 roku lokalne władze wydały nieoficjalne pozwolenie na pozostanie tylko starszym Samosielom.
Mieszkańcy ci otrzymują wsparcie socjalne od rządu, ale ich zamieszkiwanie w Strefie Wykluczenia nie zostało zalegalizowane.
Ten ogromny obszar przeszedł więc od uprzemysłowienia i dużego zaludnienia do posiadania mniej niż 200 stałych mieszkańców.
Długoterminowy sukces ekologicznej odnowy regionu nie będzie w pełni zrozumiały przez wiele lat, ale już teraz można wyciągnąć wyraźne wnioski.
Jak na razie, Strefa Wykluczenia coraz częściej otwiera się na turystów. Po pandemii może nawet będzie można zobaczyć z bliska ten przypadkowy projekt rewildingowy.
Póki co, Strefa Wykluczenia coraz częściej otwiera się dla turystów.