Nota redaktora: Jest to fragment dłuższego eseju autorstwa Petera Berkowitza, zatytułowanego „Capitalism, Socialism, and Freedom”, opublikowanego przez Hoover Institution jako część nowej inicjatywy „Socialism and Free-Market Capitalism: The Human Prosperity Project”.
Dlaczego komunizm zawiódł, a liberalna demokracja prosperuje?
W XIX wieku marksizm odpowiedział na autentyczne problemy trapiące rodzącą się liberalną demokrację i wolnorynkowy kapitalizm. Właściciele fabryk wyzyskiwali robotników – mężczyzn, kobiety i dzieci – poddając ich wyniszczającym warunkom pracy i wyczerpującym godzinom, płacąc przy tym nędzne pensje. Niezależnie od elementu sprawiedliwości w tej krytyce, marksizm – wraz z wieloma mniej wpływowymi odmianami socjalizmu – cierpiał z powodu kilku podstawowych wad.
Po pierwsze, Karol Marks dziko nie docenił samonaprawczych mocy liberalnych demokracji i wolnych rynków. On i legiony jego zwolenników nie zdołali pojąć zdolności liberalnych demokracji do uznania niesprawiedliwości, zreformowania instytucji, aby lepiej służyły interesowi publicznemu, oraz uchwalenia praw, które uczyniłyby rzeczywistość życia politycznego i gospodarczego bardziej zgodną z obietnicą praw jednostki i równego obywatelstwa. Co więcej, marksizm nie docenił zdumiewających sił produkcyjnych wyzwolonych przez kapitalizm. Wolna przedsiębiorczość nie pogrążyła klasy robotniczej, jak twierdził Marks. Wręcz przeciwnie, oparte na własności prywatnej i rządach prawa wolne rynki okazały się największym w historii antidotum na ubóstwo i na całym świecie podniosły podstawowe oczekiwania i normy dotyczące materialnych warunków godnego życia do poziomu niewyobrażalnego w czasach Marksa, a nawet kilka pokoleń temu.
Po drugie, Marks zakładał, że posiada ostateczną i niepodważalną wiedzę na temat koniecznego rozwoju ludzkich spraw od najwcześniejszych form cywilizacji do chwili obecnej. W rzeczywistości Marks stworzył, a marksiści rutynowo przyjmowali, jednowymiarowy opis historii oparty wyłącznie na konflikcie między ciemiężcami a ciemiężonymi, jak gdyby żadne inne czynniki nie wpływały na moralność, ekonomię i politykę. Jednowymiarowość analizy Marksa wiąże się z jej redukcjonizmem. Marksistowska historia toczy się tak, jakby tradycja, kultura, wiara i sprawiedliwość były nieistotne, chyba że jako elementy kodu, który, odpowiednio rozszyfrowany, demaskuje oszustwa, za pomocą których potężni utrwalają niewolę słabych.
Po trzecie, Marks uległ duchowi utopii. Pomimo obszernych pism, poświęcił niewiele uwagi strukturze polityki lub zwyczajom i instytucjom, które miałyby organizować gospodarkę w epoce, która według niego miała nastąpić po przezwyciężeniu liberalnej demokracji i kapitalizmu. Zakładał, że społeczna i polityczna dysharmonia wszelkiego rodzaju zniknie po odłożeniu na bok praw, rozproszeniu religii i zniesieniu własności prywatnej. Ta ekstrawagancka zarozumiałość była w niemałym stopniu konsekwencją jego nie liczenia się z różnorodnością pasji i interesów, które motywują istoty ludzkie, zakorzenieniem osób w poszczególnych tradycjach i społecznościach, ograniczeniami ludzkiej wiedzy oraz instytucjonalnymi ustaleniami, które umożliwiają rządowi realizację interesu publicznego w zakresie indywidualnej wolności i ludzkiej równości.
W każdym z tych aspektów liberalna demokracja wykazała swoją oczywistą wyższość. Po pierwsze, liberalne demokracje zarówno ograniczają, jak i wzmacniają pozycję obywateli. Rządowa ochrona praw jednostki wyznacza granice tego, co większość poprzez wybranych przez siebie przedstawicieli może zatwierdzić, nawet jeśli oparcie legalnego sprawowania władzy na zgodzie rządzonych daje większościom solidną legitymację i szerokie pole do uchwalania praw, które służą interesowi publicznemu zgodnie ze zmieniającymi się okolicznościami i zmieniającym się rozumieniem tego interesu przez ludzi.
Po drugie, liberalna demokracja nie opiera się na teorii historii, ale raczej na przekonaniu o istotach ludzkich – o tym, że wszyscy rodzą się wolni i równi i że prawa tkwią w każdej istocie ludzkiej. Zamiast redukować idee do przejawów stosunków ekonomicznych, liberalna demokracja potwierdza, że stosunki ekonomiczne powinny odzwierciedlać ideę wolności jednostki. Rząd zabezpiecza prawa jednostki przede wszystkim poprzez ochronę własności prywatnej i wolności religijnej. Państwo pozostawia większość decyzji dotyczących pracy i konsumpcji, a także przekonań i praktyk religijnych w rękach jednostek, które, niezależnie od niedoskonałości ich rozumienia, prawdopodobnie lepiej pojmą swoje własne interesy niż rządowi biurokraci.
Po trzecie, liberalna demokracja opiera się na antyutopijnym założeniu, że skłonność do nadużywania władzy jest dość równomiernie rozłożona wśród istot ludzkich. Nie neguje to wiary w podstawowe prawa, które przysługują wszystkim ludziom, ani nie eliminuje potrzeby posiadania przyzwoitego charakteru przez obywateli i osoby piastujące urzędy. Z perspektywy liberalnej demokracji każdy jest tak samo wolny. Każdy jest mieszaniną pragnień i potrzeb, apetytów i tęsknot, lęków i nadziei, które często wypaczają osąd i pokonują rozum. I każdy jest w stanie nabyć przynajmniej podstawową mieszankę cnót wolności. Ze względu na zrozumienie wielorakich wymiarów ludzkiej natury, demokracja liberalna przywiązuje wielką wagę do projektowania instytucji politycznych. Celem jest zapewnienie wolności od namiętności i uprzedzeń ludzi, jak również od namiętności i uprzedzeń wybranych przez nich przedstawicieli. Dobry projekt instytucjonalny czyni to poprzez przeciwstawianie sobie namiętności i uprzedzeń, jednocześnie dostarczając bodźców do korzystania z rozumu, deliberacji i osądu.
Dlaczego te podstawowe pojęcia dotyczące marksizmu i liberalnej demokracji są dziś tak słabo rozumiane?
W Drodze do zniewolenia Hayek sugeruje, że kluczowym krokiem w instytucjonalizacji centralnego planowania niezbędnego dla socjalizmu jest wspólny atak na wolność myśli i dyskusji. Aby skonsolidować poparcie dla jedynego prawdziwego, zatwierdzonego przez państwo planu gospodarczego, należy zapewnić, by wśród obywateli dominował jednolity pogląd: „Najskuteczniejszym sposobem na sprawienie, by wszyscy służyli jednemu systemowi celów, ku którym zmierza plan społeczny, jest sprawienie, by wszyscy w te cele wierzyli”. Wymaga to, między innymi, aby uniwersytety – a w końcu cały system edukacyjny – porzuciły tradycyjny cel liberalnej edukacji, jakim jest przekazywanie wiedzy, kultywowanie niezależnego myślenia i zachęcanie do bezinteresownego poszukiwania prawdy. Zamiast tego, instytucje szkolnictwa wyższego muszą zostać wcielone do sprawy. Wiąże się to z przekształceniem kolegiów i uniwersytetów w gigantyczne maszyny propagandowe do zaszczepiania i potwierdzania oficjalnie zatwierdzonych poglądów.
Sytuacja szkolnictwa wyższego w Ameryce sugeruje, że ta transformacja jest już w toku. Coraz rzadziej college’e i uniwersytety uczą studentów zasad indywidualnej wolności, ograniczonego rządu i wolnego rynku wraz z ich główną krytyką, w ten sposób zarówno przekazując studentom wiedzę, jak i rozwijając ich zdolność do samodzielnego myślenia. Zamiast tego, nasze instytucje szkolnictwa wyższego często pielęgnują wyniosły i niedoinformowany entuzjazm dla socjalizmu oraz ignorancką pogardę dla wolności politycznej i gospodarczej.
Czyniąc to, szkolnictwo wyższe opiera się dziś na dogmatach coraz bardziej wpajanych na wcześniejszych etapach. Weźmy na przykład Kalifornię, która jest najbardziej zaludnionym stanem w Ameryce i gdyby była suwerennym narodem, mogłaby się poszczycić piątą co do wielkości gospodarką na świecie. Na początku tego roku stanowy Departament Edukacji opublikował projekt „Modelowego programu nauczania studiów etnicznych” przygotowany przez nauczycieli, naukowców i administratorów. Przesycony żargonem nauk społecznych i poświęcony wysoce partyzanckiemu programowi sprawiedliwości społecznej, modelowy program nauczania nazywa kapitalizm „formą władzy i ucisku” i kojarzy go z takimi grzechami jak „patriarchat”, „rasizm” i „ableizm”. Modna terminologia opiera się na długoletnich zarzutach stawianych systemowi wolnorynkowemu: Kapitalizm nagradza chciwość i egoizm, dzieli ludzi na klasy uciskanych i uciskających, sprzyja atomizacji jednostek, niszczy wspólnotę i wytwarza masowe i nieprzyzwoite formy nierówności. Najwyraźniej kalifornijscy eksperci nie widzieli sensu włączania do programu nauczania drugiej strony argumentu.
Aby nadal cieszyć się błogosławieństwami wolności politycznej i gospodarczej, kluczowe będzie odzyskanie praktyki liberalnej edukacji.
Peter Berkowitz jest Tadem i Dianne Taube senior fellow w Hoover Institution, Stanford University. Jego teksty zamieszczane są na stronie PeterBerkowitz.com, można go też śledzić na Twitterze @BerkowitzPeter. Jest również dyrektorem Policy Planning Staff w Departamencie Stanu oraz członkiem Komisji Praw Niezbywalnych Departamentu Stanu. Wyrażone poglądy są jego własnymi i nie muszą odzwierciedlać poglądów rządu Stanów Zjednoczonych.