ADAD to staroakkadyjskie i asyro-babilońskie imię starożytnego bliskowschodniego boga burzy, zwanego Adda (Addu) lub Hadda (Haddu) w północno-zachodnich obszarach semickich i znanego później jako Hadad, zwłaszcza wśród Aramejczyków. Skrócona forma, Dad, występuje w nazwach osobowych. Ponieważ znak pisma klinowego oznaczający „wiatr” (im) był używany regularnie i już w trzecim tysiącleciu p.n.e. do zapisu boskiego imienia Adad w Mezopotamii, prawdopodobnie takie było jego pierwotne znaczenie, podobnie jak aḍu, z faryngealizowanym zębowym, oznacza „wiatr” w Libyco-Berber, który jest afroazjatyckim językiem najbliższym semickiemu. Imię to jest również związane z arabskim hadda, „zburzyć” lub „zrównać z ziemią”, czasownikiem pierwotnie odnoszącym się do gwałtownej burzy.
Extension of Adad’s Cult
Jako personifikacja siły natury, Adad może przynieść spustoszenie i zniszczenie; z drugiej strony, przynosi deszcz w odpowiednim czasie i powoduje, że ziemia staje się żyzna. Dlatego jego kult odgrywa ważną rolę wśród ludności osiadłej na terenach, gdzie rolnictwo jest zasilane deszczem, takich jak północna Syria i Mezopotamia. Nie było go w południowej Babilonii, gdzie rolnictwo opierało się na nawadnianiu, a w dolinie i delcie Nilu, gdzie rolnictwo zależało od wylewów rzeki, nie czczono podobnego egipskiego bóstwa. Kult syryjskiego boga burzy pojawił się jednak w Egipcie w połowie drugiego tysiąclecia p.n.e. i został tam zasymilowany z egipskim bogiem Setem. Wprowadzenie jego kultu w tym regionie związane jest prawdopodobnie z panowaniem dynastii Hyksosów, wywodzących się z Kanaanu lub Fenicji.
Charakterystyka i związki z innymi bóstwami
Adad przedstawiany jest na pomnikach i cylindrach pieczętnych z błyskawicą i piorunem. W asyro-babilońskich hymnach, tekstach literackich, takich jak opowieść o potopie, oraz formułach magicznych i przekleństwach, przeważają raczej ponure aspekty boga. Na przykład epilog Praw Hammurabiego wzywa Adada, by sprowadził niedostatek i głód na ziemię złoczyńcy, pozbawiając ją deszczu, oraz by rzucił grzmot na jego miasto, powodując powódź. Adad znany jest również jako Ramman, „Gromowładny”, a jego manifestacje na górskich szczytach i w niebie spowodowały zakwalifikowanie go jako Baala Niebios (tj. Pana Niebios lub Baala Saphona, Pana Djebel el-Aqra) w północnej Syrii, zacierając w ten sposób różnicę między bogiem burzy a bogiem gór. Ze względu na znaczenie jego kultu, stał się on po prostu Baalem, „Panem”, i ta antonomazja często zastępowała jego właściwe imię w północno-zachodnich obszarach semickich, w Ugarit i Emar, w Fenicji i w Kanaanie. Biblijne potępienie kultu Baala odnosi się podobnie do boga burzy.
Adad/Hadad odgrywa również rolę w powierzaniu władzy królewskiej królom. Prorocy Hadada w Aleppo pomogli Zimri-Limowi odzyskać tron Mari około 1700 roku p.n.e. Według inskrypcji z Tel Dan z połowy IX wieku p.n.e., Hadad „uczynił królem” władcę Damaszku, a w VIII wieku p.n.e. przekazał „berło sukcesji” Panamuwa II w aramejskim królestwie Sam’al. Adad/Hadad pojawia się czasem jako bóg wojny, zwłaszcza w Asyrii i Damaszku, aramejskiej stolicy, której był głównym bóstwem.
Jednymi z jego głównych ośrodków kultu były Aleppo i Sikkan/Guzana, biblijny Gozan, w północnej Syrii, gdzie był utożsamiany z huryckim bogiem burzy Teszubem oraz hetyckim i luwijskim bogiem Tarhunza lub Tarhunt. W Anatolii bóg burzy stał zwykle na czele lokalnego panteonu. Jego imię często ukryte jest pod logogramem im, podobnie jak w północnej Mezopotamii i Syrii. Był on bogiem niebiańskim, personifikacją burzy i towarzyszących jej zjawisk, takich jak grzmoty, błyskawice i deszcz. Jego świętym zwierzęciem był byk.
W Syrii, w okresie starobabilońskim, w głównym sanktuarium Hadada w Aleppo znajdowała się „broń, którą uderzył w Morze”, uważana za cenną relikwię. Była to pamiątka po walce Hadada z morzem, zwanym Yam w ugaryckich tekstach mitologicznych, które obszernie traktują o tej kosmicznej bitwie. Później Hadad stał się głównym bogiem Damaszku; jego świątynia stała w miejscu dzisiejszego meczetu Umajjadów. Asyryjskie teksty leksykalne utożsamiają go z Iluwerem, boskim imieniem pojawiającym się na aramejskiej steli Zakkura, króla Hamatu i Luʿasha. To zrównanie może odzwierciedlać szczególną tendencję synkretyczną późnego okresu i nie pojawia się ponownie w północno-zachodnich źródłach semickich. Podobnie jak w Anatolii, świętym zwierzęciem Adada był byk, który symbolizował potęgę i witalność. Na stelach północnosyryjskich jest on przedstawiany jako stojący na grzbiecie byka, podczas gdy stela z I w. ce z Dura-Europos nad Eufratem ukazuje go siedzącego na tronie, z bykami po obu stronach.
Adadowi towarzyszyła zwykle małżonka, zwana Shala w Mezopotamii, Anat w Ugarit i Atargatis w późniejszych okresach. Jego ojcem był Dagan, „chmurne niebo”, a „syn Adada”, Apladda, był czczony nad środkowym Eufratem. W czasach grecko-rzymskich Adad/Hadad był utożsamiany z Zeusem, szczególnie w Damaszku, oraz z Jowiszem Heliopolitanus. Wydaje się, że utożsamiano go również z Jowiszem Doli-chenusem, gdyż kapłani związani z kultem tego ostatniego nosili imiona takie jak „Syn (H)adada”. Makrobiusz mógł jeszcze ok. 400 r. napisać, że „Syryjczycy nadają imię Adad bogu, którego czczą jako pierwszego i największego ze wszystkich”. Oczywiście należy wyjaśnić, że nie mamy tu do czynienia z pojedynczym bogiem, ale z imieniem używanym do określenia albo głównego boga burzy danego kraju, albo lokalnego bóstwa mu odpowiadającego, które zazwyczaj posiadało dodatkowe kwalifikacje. Kwalifikacja ta zwykle wskazywała na górę, która według wierzeń była siedzibą bóstwa, lub miasto z ważnym sanktuarium. Na przykład neoasyryjska inskrypcja Sargona II (r. 721-705 p.n.e.) wyryta na steli wzniesionej w 717 r. p.n.e. w Citium na Cyprze wspomina o „Baalu z góry Hurri”. Jest to najwyraźniej bóg burzy z góry Hor, dzisiejszego Ras ash-Shaqqah, który wychodzi na Cypr i znajdował się na północnej granicy Ziemi Świętej według Liczb 34:7-8. Ras ash-Shaqqah jest jednym z północnych szczytów pasma Libanu w pobliżu wybrzeża, między Byblos a Tripolis, i był znany greckim pisarzom jako uświęcony Theouprosopon, „twarz Boga”. W IV wieku p.n.e. Hadad z Mabbuk był czczony w północnej Syrii, w mieście znanym później jako Hierapolis, „święte miasto”. Na awersie miejscowej monety bóg, rogaty i brodaty, przedstawiony jest w długiej szacie w stylu perskim. Jego symbole, schematyczna głowa byka i podwójny topór, towarzyszą postaci. W Rzymie, w czasach Cesarstwa, istniało syryjskie sanktuarium na wzgórzu Janiculum, poświęcone m.in. Adadowi z Libanu.
Adad jako bóg wegetacji
Błędna interpretacja „bicia” w piersi jako znaku żałoby, porównanego w Zachariaszu 12,11 z głośnym dudnieniem Hadada Gromowładnego, doprowadziła do opinii, że Adad był bogiem umierającym. Żałoba, do której nawiązuje prorok, nie była spowodowana śmiercią Hadada, lecz losem Jerozolimy. Jeśli chodzi o grzmoty Hadada, to nie rozbrzmiewały one „w dolinie Megiddo”, jak to się powszechnie proponuje w komentarzach i przekładach Biblii, lecz „w dolinie wspaniałości”. Określenie to prawdopodobnie odnosi się do żyznej doliny Beqaʿ pomiędzy pasmami Libanu i Anty-Libanu, gdzie w górach głośno rozbrzmiewał grzmot boga burzy, prawdopodobnie Hadada z Libanu. Słowo mgdwn w tekście hebrajskim jest zapożyczeniem z aramejskiego (migdān ), oznaczającym „splendor”, a jego liczba mnoga jest używana w Targumie Onqelos na oznaczenie „wspaniałych darów”, na przykład w Księdze Rodzaju 24:53 i Księdze Powtórzonego Prawa 33:13-14.
Niemniej jednak, zgodnie z mitologicznym poematem z Ugarit, kiedy ziemia cierpi z powodu braku deszczu, Baal/Haddu ma być martwy przez siedem lat, a dostatni stan zostaje przywrócony dopiero po jego powrocie do życia. Mityczny schemat siedmiu lat głodu i siedmiu lat wielkiej obfitości znajduje echo nie tylko w opowieści o Józefie w Egipcie w Rdz 41 i 45,6, ale także w inskrypcji Idrimiego, króla Alalakh w XV wieku p.n.e. Inskrypcja ta odnosi się do siedmiu lat głodu i siedmiu lat wielkiej obfitości. Inskrypcja ta odnosi się do siedmiu lat, które Idrimi spędził na wygnaniu, porównując ten okres z „siedmioma latami boga burzy”. Ten motyw septennialny przeplata się w Ugarit z motywami odzwierciedlającymi wzór sezonowy. W każdym razie mit ten odzwierciedla rozwój, który doprowadził do utożsamienia boga burzy z bogiem wegetacji. Stela z Ugarit wyraża ten synkretyzm w plastyczny sposób, ukazując boga burzy, który podąża w prawo ponad górami, dzierżąc w prawej ręce maczugę, a w lewej lancę, której czubek spoczywa na ziemi, a górna część rozkwita w górę w formie rośliny.
Związek między deszczem a bogiem burzy był tak głęboko zakorzeniony, że poeta mógł powiedzieć w mitologicznej kompozycji z Ugarit, że „Baal pada”, podczas gdy teksty misznaickie i talmudyczne mogły później nazwać „polem Baala” lub „własnością Baala” kawałek ziemi wystarczająco nawodniony przez deszcz i nie wymagający sztucznego nawadniania. Ponadto, w języku arabskim ba ʿl jest nazwą nadawaną ziemi lub roślinom rozwijającym się dzięki naturalnemu zaopatrzeniu w wodę. Aramejska inskrypcja z Tell Fekherye, poświęcona w połowie IX wieku p.n.e. Hadadowi z Sikkan nazywa go „kontrolerem wody nieba i ziemi, który sprowadza dobrobyt, i zapewnia pastwiska i wodopoje dla wszystkich ziem, i zapewnia zaopatrzenie w wodę i dzbany wszystkim bogom, swoim braciom, kontrolerem wody wszystkich rzek, który sprawia, że wszystkie ziemie są bujne, miłosiernym bogiem, do którego modlitwa jest słodka.”
Zobacz też
Religia ramejska; Baal; Teshub.
Bibliografia
Wyczerpujące opracowania mezopotamskiego i północnosyryjskiego boga burzy dostarczają Daniel Schwemer, Die Wettergottgestalten Mesopotamiens und Nordsyriens im Zeitalter der Keilschriftkulturen (Berlin, 2001), oraz Alberto R. W. Green, The Storm-God in the Ancient Near East (Winona Lake, Ind., 2003). Doskonałą zwięzłą prezentację boga na terenach zachodniosemickich daje Jonas C. Greenfield, „Hadad” w Dictionary of Deities and Demons in the Bible, edited by Karel van der Toorn, Bob Becking, and Pieter W. van der Horst, 2d ed. (Leiden and Grand Rapids, Mich., 1999), s. 377-382, z bibliografią. Aramejskiego boga Hadada przedstawia Edward Lipiński, The Aramaeans: Their Ancient History, Culture, Religion (Louvain, Belgium, 2000), s. 626-636.
Problem Baala/Haddu jako „umierającego i powstającego boga” w Ugarit został ponownie zbadany w przekonujący sposób przez Tryggve N. D. Mettinger, The Riddle of Resurrection: „Dying and Rising Gods” in the Ancient Near East (Sztokholm, 2001), s. 55-81. Ponure aspekty Adada w mezopotamskich klątwach przedstawia Sebastian Grätz, Der strafende Wettergott: Erwägungen zur Traditionsgeschichte des Adad-Fluchs im Alten Orient und im Alten Testament (Bodenheim, Niemcy, 1998). Przegląd i analizę ikonografii przedstawiają A. Vanel, L’iconographie du dieu de l’orage dans le Proche-Orient ancien jusqu’au VIIe siècle avant J. C. (Paris, 1965) oraz A. Abou-Assaf, „Die Ikonographie des altbabylonischen Wettergottes”, Baghdader Mitteilungen 14 (1983): 43-66. O późniejszych okresach zob. Michał Gawlikowski, „Hadad” w Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae, t. 4/1, s. 365-367 i t. 4/2, s. 209-210 (Zurych i Monachium, 1981-1997). Północnosyryjskiego boga badał Horst Klengel, „Der Wettergott von Halab”, Journal of Cuneiform Studies 19 (1965): 87-95, jak również Horst i Evelyn Klengel, „The Syrian Weather-God and Trade Relations”, Annales Archéologiques Arabes Syriennes 43 (1999): 169-177. Dla Anatolii, skonsultuj także Philo H. J. Houwink ten Cate, „The Hittite Storm God: His Role and His Rule according to Hittite Cuneiform Sources” w Natural Phenomena: Their Meaning, Depiction, and Description in the Ancient Near East, edited by D.J.W. Meijer (Amsterdam, 1992), pp. 83-148. Na temat ikonografii Baal-Seta w Egipcie zob. Izak Cornelius, The Iconography of the Canaanite Gods Reshef and Ba’al: Late Bronze and Iron Age I Periods (c. 1500-1000 bce) (Fribourg, Switzerland, and Göttingen, Germany, 1994).
Edward Lipiński (2005)
.